Gelders Archief te Arnhem (door Wanita Resida, 2012)

Adres en contactgegevens
Gelders Archief
Westevoortsedijk 67-D, 6827 AT Arnhem
Telefoon:026 35 21 600
E-mail: info@geldersarchief.nl
www.geldersarchief.nl

Toegankelijkheid
Openingstijden studiezaal: donderdag en vrijdag: 10:00-17:00 uur.
U kunt de studiezaal alleen op afspraak bezoeken. Reserveren kan op de website van het Gelders Archief.
De chatservice is beschikbaar op maandag t/m vrijdag, van 13:00 – 16:00 uur.

Omvang
Kaarten (inclusief kaartboeken en atlassen) en technische tekeningen zijn te vinden in kaartencollecties, en of in de bijlagen in de archieftoegangen, maar ook zitten verstopt in de dossiers van de diverse archieven, terwijl uit de beschrijvingen niet blijkt dat daar kaarten tussen de stukken zitten. Bij een telling gedaan in 2005 werd het totaal aantal kaarten en technische tekeningen in het Gelders Archief geschat op ruim 240.000, waarvan iets meer dan de helft toegankelijk is via digitale en papieren toegangen en de rest in zijn geheel nog niet is ontsloten. In deze cijfers zijn de aanwinsten sinds dat jaar niet opgenomen.

Profiel
Het Gelders Archief is in 2002 ontstaan uit een fusie tussen het Rijksarchief in Gelderland en de Gemeentearchieven van Arnhem, Renkum, Rheden en Rozendaal. De nadruk in de kaartencollecties van het Gelders Archief ligt op de zogenaamde ‘ambtelijke kartografie’ dat wil zeggen kaarten en technische tekeningen (zowel handschrift als gedrukt), die behoren bij archieven, welke zijn gevormd in het kader van de taakuitoefening van overheidsinstellingen. Hieronder bevinden zich onder andere kaarten van grondeigendom, verpondingskaarten, kadastrale kaarten, civiel- en cultuurtechnische kaarten, juridische kaarten en militaire kaarten en plattegronden.
Daarnaast zijn er de archieven van particulieren: bedrijven, families, heerlijkheden en huizen, die vaak kaarten bevatten betreffende het grondbeheer. Hieronder bevindt zich bijvoorbeeld het archief van de landmeters Nicolaas en Isaac van Geelkercken (toegang 0498).
In mindere mate zijn er commerciële kaarten en stadsplattegronden te vinden over de periode van de zestiende tot de twintigste eeuw. Zo zijn in de Kaartenverzameling de zestiende-eeuwse Gewestkaarten van Christiaan sGroten, de gedrukte topografische kaarten van o.a. Nicolaas van Geelkercken, evenals toeristische kaarten.
Naast kaarten die onderdeel uitmaken van een archief zijn er aparte kaartencollecties waarin losse kaarten zijn opgenomen, die niet bij een archief horen. De kaartenverzameling van het gemeentearchief Arnhem bevat behalve kaarten ook veel technische tekeningen, bijvoorbeeld van de diverse restauratieperiodes van de Eusebiuskerk, voor en na 1944.
In 1819 werd het Provinciaal Archief opgericht. Uit de verslagen van de provinciaal archivaris blijkt dat de archieven in grote wanorde werden aangetroffen in het oude Hof van Justitie en andere departementale gebouwen. Er is geen reden om te veronderstellen dat het met het bijbehorende kaartmateriaal beter was gesteld dan met de overige archivalia. In het verslag van 1825 worden de kaarten voor het eerst genoemd. De provinciale archivaris Nijhoff zonderde de kaarten van Hof en Rekenkamer op dezelfde wijze als andere stukken die hij belangrijk vond af en verenigde ze met gelijke stukken en voorzag ze van een opschrift. De kaarten die in 1819 met de archieven van Hof, Rekenkamer, College tot Beneficiëring van Nederrijn en IJssel en de Staten van de Kwartier naar het Provinciaal Archief werden overgebracht vormen de kern van de latere Algemene Kaartenverzameling zoals die sinds 1877 in het Rijksarchief in Gelderland berustte. Een bijzondere aanwinst tussen 1819-1877 was de verzameling van 11 stadsplattegronden van Jacob van Deventer, die in 1866 werden aangekocht door de provinciaal archivaris samen met gedrukte plattegronden uit de Stedenatlas van Blaeu. Deze kaarten werden eerst ondergebracht in de Openbare Bibliotheek, die ze in 1892 weer aan het Rijksarchief overdroeg. Tussen 1907-1910 werd de kaartenverzameling aangevuld met grote hoeveelheden gedrukt materiaal, dat werd overgedragen door het Rijksarchief in Noord-Brabant.
De archieven van de gemeenten Arnhem, Renkum en Rheden-Rozendaal gevormd tijdens het ancien regime (voor 1795) en in de periode na 1795 maken deel uit van de archieven der gemeentebesturen. Met de archieven van de gemeente Rheden-Rozendaal kwam ook topografisch-historisch beeldmateriaal mee van de Oudheidkundige kring Rheden-Rosendaal. Het gemeentearchief van Renkum is in 1944 grotendeels verloren gegaan. Kaartmateriaal uit Renkum dateert dan voornamelijk van na deze tijd. In 2006 werd de Topografisch Historische Atlas (THA) Gelderland door het Arnhems Gemeente Museum overgedragen aan het Gelders Archief. In deze collectie zit een kleine hoeveelheid kaarten.

Website / Beeldbank
Kaarten zijn op twee manieren te vinden in onze collecties:
1. Beschreven op archivistische wijze in de archieftoegangen: www.geldersarchief.nl/archieven.
2. Beschreven op kartografische wijze in de beeldbank: www.geldersarchief.nl/beeld–geluid. Er kan worden gezocht in de gehele beeldbank, maar u kunt ook direct zoeken in kaarten, www.geldersarchief.nl/beeld–geluid/kaarten. Een gedeelte van de kaartencollectie van het voormalige Rijksarchief in Gelderland (toegang 1510) is op internet in te zien evenals kaartenverzameling van het voormalig gemeentearchief Arnhem (toegang 1506). De kaarten van de voormalige gemeentearchieven Rheden en Rozendaal zijn nog in bewerking en nog niet te raadplegen. Zie ook www.archieven.nl.
In de collectie THA Gelderland (toegang 1551) zitten ook enkele kaarten. is in zijn geheel als prent beschreven. De Kadastrale minuutplans van 1832 zijn te raadplegen via watwaswaar.nl. De kaarten worden getoond in een viewer waarmee men ver kan inzoomen. Via de winkelwagen kan men een scan op JPEG10 bestellen.

Belangrijkste literatuur

• Donkersloot-de Vrij, Y.M. , Topografische kaarten van Nederland vóór 1750; handgetekende en gedrukte kaarten, aanwezig in Nederlandse rijksarchieven. Groningen: Wolters-Noordhoff, 1981.
• Resida, W.T., “De Kaartenverzameling van het Rijksarchief in Gelderland”, in: Gelders Erfgoed 1994-1, pp. 7-9.
• Resida, W.T., “De Kaartenverzameling van het Rijksarchief in Gelderland”, in: NVK Publikatiereeks nr. 25, 1998. pp. 71-75.
• Vredenberg-Alink, J.J., Kaarten van Gelderland en de Kwartieren: Proeve van een overzicht van gedrukte kaarten van Gelderland en de kwartieren vanaf het midden der zestiende eeuw tot circa 1850. Arnhem: Vereniging Gelre, 1975 (Werken Gelre no. 34).

Koninklijk Instituut voor Taal-, Land- en Volkenkunde (KITLV) in Leiden (door Lam Ngo, 2012)

NB: DEZE COLLECTIE IS INMIDDELS ONDERGEBRACHT BIJ DE LEIDSE UNIVERSITEITSBIBLIOTHEEK.

Adres en contactgegevens
Koninklijk Instituut voor Taal-, Land- en Volkenkunde (KITLV)
Reuvensplaats 2, 2311 BE Leiden. Postbus 9515, 2300 RA Leiden
Telefoon: +31 (0)71 527 2295. Fax: +31 (0)71 527 2638 E-mail: kitlv@kitlv.nl
Contactpersonen: R. Storm (hoofd collecties), mw. K. Wellen (bibliothecaris), J. van Rosmalen (coördinator bijzondere collecties), L. Ngo (collectiespecialist, kaarten- en prentencollectie), mw. C.M. Hogewoning (hoofd leeszaal) www.kitlv.nl

Toegankelijkheid
De leeszaal van het KITLV is geopend van maandag tot en met vrijdag van 9.00 tot 17.00 uur. Om gebruik te maken van de collecties – die van de bibliotheek en de bijzondere collecties – heeft iedere bezoeker een gebruikerspas nodig. Deze pas is gratis verkrijgbaar aan de balie in de leeszaal op vertoon van een geldig legitimatiebewijs (voor studenten op vertoon van een collegekaart).
De bijzondere collecties, waaronder de kaarten, zijn alleen ter inzage in de leeszaal. Daar kunnen ze via een uitleenformulier bij de balie in de leeszaal worden aangevraagd. Er mogen maximaal 5 documenten tegelijkertijd worden ingezien op een aparte tafel. Zelf fotokopieën maken en scannen van materiaal uit de bijzondere collecties is niet toegestaan. Fotograferen is soms toegestaan, maar uitsluitend met toestemming van een medewerker van de bijzondere collecties.
Wat betreft de bibliotheekcollectie kunnen bezoekers die lid zijn van het KITLV de meeste publicaties mee naar huis nemen. Voor het lidmaatschap kan men zich online aanmelden of rechtstreeks wenden tot de ledenadministratie.
De kaartenverzameling is via het Gemeenschappelijk Catalogiseersysteem (GGC) ontsloten en beschikbaar gesteld via de Online Catalogus voor Publiek (OPC). De basis voor de inhoudelijke ontsluiting is de KITLV-thesaurus in het Engels. Deze thesaurus kan ook worden gebruikt voor het zoeken naar de documenten. Er is een plan om de gedigitaliseerde kaarten online aan te bieden.

Omvang
Voor de collecties van het instituut is het jaar 1898 van belang. Toen trad dr G.P. Rouffaer als adjunct-secretaris in dienst. Rouffaer zorgde voor de uitbreiding van de verzameling land- en zeekaarten. Door voortdurende schenking en aankoop telt de verzameling vandaag de dag meer dan 15.000 kaarten. Tachtig procent van de kaartencollectie heeft betrekking op Indonesië. Het aandeel van de kaarten over het Caraïbisch Nederland en Suriname is slechts vijf procent. De overige vijftien procent heeft betrekking tot Zuidoost-Azië en overige landen. Het aantal atlassen bedraagt meer dan 500.

Profiel
Opgericht in 1851 is het KITLV een mondiaal toonaangevend centrum voor het geestes- en sociaal wetenschappelijk onderzoek over Zuidoost-Azië, het Zuidzeegebied en het Caraïbisch gebied. De nadruk ligt op Indonesië en het Caraïbisch deel van het Koninkrijk inclusief Suriname. De Afdeling Collecties beheert boeken, tijdschriften, foto’s, archieven, audiovisueel materiaal, kaarten, atlassen, prenten en tekeningen. De unieke collectie van het KITLV trekt onderzoekers uit de hele wereld. Daarnaast werd in 1969 een KITLV-vertegenwoordiging in Jakarta opgericht. Deze koopt publicaties uit Indonesië, Maleisië en Singapore aan en verwerkt ze voor de bibliotheek van het instituut in Nederland. Verder vertaalt men er Nederlandstalig wetenschappelijk werk in het Indonesisch. Net als het instituut in Nederland zorgt deze vestiging voor de verkoop van instituutspublicaties en de wetenschappelijke contacten. Het KITLV is sinds 2001 een instituut van de Koninklijke Nederlandse Academie van Wetenschappen (KNAW).
Een aanzienlijke deel van de kaartencollectie bestaat uit manuscriptmateriaal, in het bijzonder van wetenschappers, missionarissen en militairen die de toen nog onbekende terreinen in kaart hebben gebracht. Kaarten van vroeger al redelijk bekende plaatsen hebben de situatie van toen vastgelegd. Een voorbeeld hiervan zijn de manuscriptkaarten van Yogyakarta, van oudsher een belangrijke en levendige culturele stad op Java. De stadsplattegronden van Yogyakarta in de tweede helft van negentiende eeuw laten gebouwen zien die veelal nog steeds bestaan. Zo was de kraton een stadje op zich, met niet alleen het paleis van de sultan en zijn familie maar ook de huisvesting van de ambtenaren, de dienaren, de muzikanten enzovoort. In de kraton was er zelfs een markt, stallen voor paarden en olifanten en kooien voor tijgers. De manuscriptkaarten zijn veelal gerelateerd aan de archief- en fotocollectie. Een voorbeeld hiervan is het vier meter strekkende archief van Johan Theodorus Broekhuijse, bestuursambtenaar in Hollandia, de Baliemvallei en de Schouten-eilanden. Deze collectie bevat onder andere foto’s, tekeningen, kaarten en plattegronden van woningen van stadspapoea’s te Hollandia evenals schetskaarten van de woongebieden van Papoea’s te Hollandia. De collectie bevat zowel oude kaarten uit de periode van vóór 1945 als moderne. Het KITLV heeft bijvoorbeeld vrijwel alle kaarten van de residenties van Java op schaal 1:100.000 in haar bezit. Deze kaarten werd in eind vorige eeuw door het Topografisch Bureau in Batavia via een uitstekend steendrukprocedé vervaardigd. Het KITLV bezit tevens een complete set van de topografische kaarten van Indonesië die door de Indonesische Topografische Dienst (Bakosurtanal) in de negentig jaren op schaal 1 : 25.000 en 1 : 50.000 werd gepubliceerd. De thematische kaarten zijn echter ondervertegenwoordigd. De topografisch historische atlas van het instituut neemt nog steeds in omvang toe.

Website en beeldbank
De catalogi zijn te vinden op de website van het KITLV (www.kitlv.nl). De kaartenverzameling is te vinden door te klikken op ‘Catalogues’ en vervolgens te kiezen voor de optie ‘Land- en zeekaarten’. Er bestaan verschillende mogelijkheden om kaarten te zoeken: titelwoorden, persoonsnamen, trefwoorden uit de KITLV-thesaurus, signatuur enz. Met behulp van het tabblad ‘Geavanceerd’ is het bovendien mogelijk om een zoekopdracht verfijnen, bijvoorbeeld naar het jaar van de publicatie. Voor atlassen moet echter de optie ‘Boeken, tijdschriften en artikelen’ worden gekozen, aangezien ze zijn opgenomen in de catalogus van boeken.

Belangrijkste literatuur

• Archief van het Koninklijk Instituut voor Taal-, Land- en Volkenkunde (KITLV). 1851-1991. (Aanvraagnummer H 1406).
• Maronier, J.H., Pictures of the tropics: a catalogue of drawings, watercolours, paintings and sculptures in the collection of the Royal Institute of Linguistics and Anthropology in Leiden. ’s-Gravenhage: Nijhoff, 1967.
• Muller, W.C., Catalogus der landen zeekaarten van- en uitgegeven door het Koninklijk Instituut voor de Taal-, Land- en Volkenkunde van Ned.-Indië. ’s-Gravenhage: Nijhoff, 1913.
• Rouffaer, G.P., Catalogus der land- en zeekaarten toebehoorende aan het Koninklijk Instituut voor de taal-, land- en volkenkunde van Nederlandsch Indië. ’s-Gravenhage: Koninklijk Instituut voor de Taal-, Landen Volkenkunde van Nederlandsch Indië, 1898.

Kaartencollectie van Het Scheepvaartmuseum in Amsterdam (door Diederick Wildeman, 2011)

Adres en contactgegevens
Het Scheepvaartmuseum
Postbus 15443, 1001 MK Amsterdam
Bezoekadres: Kattenburgerplein 1, Amsterdam
Contactpersoon Diederick Wildeman; e-mail: dwildeman@hetscheepvaartmuseum.nl
Contact raadpleging bibliotheek: bibliotheek@hetscheepvaartmuseum.nl
Contact raadpleging depot: depotbezoek@hetscheepvaartmuseum.nl
www.hetscheepvaartmuseum.nl en www.maritiemdigitaal.nl

Toegankelijkheid
In oktober 2011 is het Scheepvaartmuseum in Amsterdam na een vier jaar durende renovatie weer voor het publiek geopend. Het museum is gevestigd in ’s Lands Zeemagazijn (geb. 1656), het voormalige arsenaal van de Admiraliteit van Amsterdam. De bibliotheek is nu sterk vergroot en het merendeel van de publicaties verschenen na 1850 is in een open opstelling voor iedereen toegankelijk.
De bibliotheek is geopend van maandag t/m zaterdag van 9.30-17.00. De toegang is gratis en omdat er niet wordt uitgeleend heeft de bezoeker ook geen pas nodig. Voor bezoekers is er studieruimte aanwezig. De kartografische collectie bestaat uit twee delen: atlassen en de losse kaarten. De atlassen behoren tot de museale collectie van de bibliotheek; de losse kaarten en globes tot de museumcollecties. Bij raadplegingen van werken van vóór 1850, handschriften of kostbare werken is het nodig deze minimaal 24 uur van tevoren aan te vragen via een e-mail naar bibliotheek@hetscheepvaartmuseum.nl.
Voor het inzien van dergelijke werken is legitimatie verplicht. Het is toegestaan uit de hand, zonder flits, foto’s te maken voor studiedoeleinden. Voor andere doeleinden kan men een fotobestelling plaatsen via de website van het museum.
Losse kaarten en globes uit de museumcollectie worden in het museumdepot op het Marineterrein naast het museumgebouw bewaard. Voor het raadplegen van dit materiaal dient men een afspraak met het depot te maken.

Omvang
De kartografische verzameling bevat ongeveer 6000 losse kaarten en ongeveer 400 atlastitels, waarvan 300 titels van vóór 1850. Grof geschat bevat de collectie oude atlassen ca. 20.000 zee- en landkaarten van de gehele wereld. De bibliotheek bezit ook een omvangrijke collectie reis- en landbeschrijvingen, vooral over overzeese gebieden. Deze boeken bevatten veel kaartmateriaal.
De ca. 600 zeemansgidsen vormen een belangrijk complement voor de kartografische verzameling. De verzameling van 79 aard- en hemelglobes, waarvan 63 van vóór 1850, is de omvangrijkste in Nederland en één van de grootste ter wereld. De bibliotheek bezit ca. 2000 handboeken over de geschiedenis van de kartografie. De collectie losse kaarten uit ca. 5500 stuks, waarvan 150 in handschrift. Van de 49 op kaarten op perkament, hebben 24 een VOC-connectie.

Profiel
In 1916 besloten een aantal, vooral Amsterdamse, heren uit de wereld van de scheepvaart en de kunst het Nederlandsch Historisch Scheepvaart Museum op te richten. In de eerste decennia lag het verzamelbeeld sterk op materiaal rond de koloniale geschiedemuseumnis en het openleggen van de wereld door de Europeanen in zestiende tot negentiende eeuw. Het museum wilde (en wil) niet alleen objecten verzamelen, maar ook een centrum zijn voor de studie van het originele materiaal in druk, manuscript en kaart. De basis voor deze verzameling werd gelegd door de collectie van A.W.M. Mensing, directeur van het veilinghuis Frederik Muller.
Om een paar voorbeelden te geven: het museum bezit 12 edities van Ptolemeus-atlassen vanaf 1482, 15 exemplaren van de atlas van Ortelius, twee exemplaren van de Nederlandse editie van de Atlas Maior, en delen van de Franse en Spaanse edities, de Atlas Maior van Ottens, stedenboeken van Braun en Hogenberg, Blaeu en Frederick de Wit. Uiteraard zijn er ook de zeeatlassen en -gidsen aanwezig van Waghenaer, Barentsz, Blaeu, Colom, Doncker, Janssonius, Pieter Goos (11 exemplaren), Roggeveen, Cruys en Van Keulen, vaak in meer edities en in meer talen. De collectie beperkt zich ook niet tot Nederlandse (zee)atlassen. Er zijn exemplaren van Van Borbone, Robert Dudley, Bellin, DesBarres, Sanson. Een belangrijk onderdeel van deze atlassencollectie is sinds 1919 in het museum en bestaat uit ca. 130 titels afkomstig van het voormalige Ministerie van Marine. Dit bevat ook atlassen van de voorgangers, waaronder de Admiraliteit van Amsterdam.
De collectie losse kaarten bevat een aantal bijzonderheden. Een proefdruk van de wereldkaart van Gastaldi uit 1564, de wereldkaart van Blaeu uit 1648 (staat van na 1654) in 21 bladen, Chinese wereldkaart door Verbiest uit 1687, de kaart van Tartarije door Witsen uit 1687 en de set van vier handschriftkaarten van Johannes Vingboons. Van de stad Amsterdam is een aantal plattegronden zoals die van Cornelis Anthonisz. (1544) Bast (1597) en Van Berckenrode (1647) aanwezig. Er is een grote collectie Nederlandse en Britse zeekaarten uit de negentiende en twintigste eeuw. De laatste aanwinst is de collectie van meer dan driehonderd koperplaten van de Nederlandse hydrografische dienst (ca. 1900-1955).

Website en beeldbank
De gehele collectie van Het Scheepvaartmuseum, inclusief de bibliotheek, is toegankelijk via de gemeenschappelijk online database van de Nederlandse maritieme musea: www.maritiemdigitaal.nl. In de komende jaren zal de digitalisering van de collectie verder ter hand worden genomen en zullen er steeds meer afbeeldingen te zien zijn.
Twee belangrijke atlasseries zijn online toegankelijk: de zogenaamde Atlas Van Loon (genoemd naar de zeventiende eeuwse eigenaar) en een uitgebreide Van Keulen atlas, samengesteld ca. 1790. De Atlas Van Loon bevat de Atlas Maior van Joan Blaeu in de Nederlandse editie (9 delen), Nederlandse stedenboeken (Noordelijke en Zuidelijke Nederlanden in 2 banden) en enkele Italiaanse stedenboeken (Kerkelijke Staat, Rome, Napels en Sicilië, drie banden) eveneens van Blaeu. Deze verzameling bevat tevens de zeventiende-eeuwse zeeatlassen van Pieter Goos en Johannes Janssonius. De Van Keulen atlas in zes banden bevat achttiende-eeuwse zeekaarten van nagenoeg de gehele wereld. Het gedigitaliseerde exemplaar bevat in de zesde deel over het VOC-gebied veel extra kaarten, handschriftkaarten en prenten, vooral uit François Valentijns Oud en Nieuw Oost Indië uit 1724-1726. De afbeeldingen zijn alle van zeer hoge kwaliteit. In totaal zijn er ca. 1500 kaarten op deze manier toegankelijk via de site www.geheugenvannederland.nl.

Belangrijkste literatuur

• Mörzer Bruyns, W.F.J., ‘De kartografische verzameling in het Nederlands Scheepvaartmuseum Amsterdam’, in: Caert-Thresoor 18, 1 (1999), pp. 1-7.
• Wildeman, Diederick, ‘Het Nederlands Scheepvaartmuseum en Ernst Crone: Het samengaan van een privé- en museumverzameling’, in: Jaarboek van het Nederlands Genootschap van Bibliofielen 2001, Jrg. 9 (2002), pp. 161-179.
• Het Scheepvaartmuseum streeft er naar de collectie zo veel mogelijk in kartobibliografieën wordt beschreven, en met name in de uitgaven verzorgd door Explokart.

Collectie van het Zuiderzeemuseum in Enkhuizen (door Erik Walsmit, 2011)

Adres en contactgegevens
Zuiderzeemuseum
Bezoekadres: Wierdijk 12-22, 1601 LA Enkhuizen
Afdeling Collectie en Presentaties
Contactpersoon: Erik Walsmit
Telefoon: 0228-351157
E-mail: erik.walsmit@zuiderzeemuseum.nl
Website: http://www.zuiderzeemuseum.nl

Toegankelijkheid
Het Zuiderzeemuseum bestaat uit een buiten- en een binnenmuseum. De bibliotheek is gevestigd in het binnenmuseum aan de Wierdijk. Voor een bezoek aan de bibliotheek kunnen bezoekers zich melden bij de kassa van het museum. De bibliotheek is geopend op alle werkdagen van 13.00 tot 17.00 uur. Gesloten op feestdagen. In de bibliotheek zijn alleen de algemene werken op het gebied van kartografie te raadplegen, de collectie losse kaarten en oude atlassen zijn gehuisvest in ons depot bij het ontvangstgebouw van het museum even buiten Enkhuizen. Het depot is alleen op afspraak toegankelijk. Zowel in de bibliotheek als in het depot zijn studieplaatsen beschikbaar. Na overleg mag u zelf een digitale foto maken (zonder flits) voor eigen gebruik. Het is ook mogelijk om digitale opnamen te bestellen van kaarten die reeds gedigitaliseerd zijn.

Omvang
De collectie van de bibliotheek omvat een handbibliotheek van ca. 140 titels op het gebied van de kartografie, bibliografische overzichtswerken, facsimiles van oude kaartboeken en daarnaast zijn ca. 50 hedendaagse atlassen en andere geografische werken te raadplegen. Bijzonder is de collectie op het gebied van de Zuiderzeewerken. De ca. 400 titels bevatten veel kaartmateriaal. De collectie losse kaarten bestaat uit ongeveer 850 objecten; topografische kaarten, landkaarten, zeekaarten, provinciekaarten, waterstaatskaarten, polderkaarten, stadsplattegronden, gemeentekaarten en kaarten van de Zuiderzeewerken. Daarnaast bezit het Zuiderzeemuseum een kleine collectie atlassen en kaartboeken van ongeveer twintig titels. De collectie van de bibliotheek en de losse kaarten en atlassen zijn te raadplegen in het collectieregistratiesysteem in de studieruimten.

Profiel
De collectie van het Zuiderzeemuseum is nog relatief jong. Het museum is gesticht in 1948, waarna de collectie door middel van aankoop en schenking is ontstaan. Het museum bezit een gespecialiseerde kartografische collectie met de nadruk op het Zuiderzeegebied. Speciaal aandacht is er voor de nautische kartografie van de Zuiderzee en de Wadden, de polderkartografie van waterschappen en hoogheemraadschappen, stadsplattegronden van steden in het gebied en de kartografie van de Zuiderzeewerken. Het verzamelgebied van het museum spitst zich ook toe op deze thema’s.

De collectie Zuiderzeewerken
Onder deze collectie bevinden zich veel plannen voor de drooglegging en inpoldering van de Zuiderzee. Het oudste werk De indijking en droogmaking van de Zuiderzee en het IJ… van J. Kloppenburg en P. Faddegon Pzn., dateert uit 1848. Natuurlijk zijn ook de acht nota’s van Cornelis Lely aanwezig. De kaart die Cornelis Lely bij zijn plannen voegde werd in 1892 uitgegeven bij de Erven J.J. Tijl in Zwolle. Van deze kaart is ook een Franstalige versie in de collectie aanwezig. De propaganda voor de Zuiderzeewerken werd verzorgd door de Zuiderzeevereniging waarbij de belangrijkste publicaties ook in het Engels, Duits en Frans werden vertaald en uitgegeven. Een overzicht van de plannen en rapporten wordt gedaan in deel 1 van de Rapporten en Mededeelingen betreffende de Zuiderzeewerken door Ir. L.T. van der Wal in 1923.

De collectie polder- en waterschapskaarten
Het museum bezit een mooie collectie polderkaarten van droogmakerijen en aandijkingen in Noord-Holland en Friesland. Van de grote droogmakerijen in Noord-Holland, zoals de Zijpe, Heerhugowaard, Wieringerwaard, Schermer, Beemster en Purmer zijn de belangrijkste kaarten in de collectie aanwezig. Ook is er een kaart aanwezig van een kleine droogmakerij, namelijk de Starnmeer uit ca 1643. Van de grote waterschappen in Noord-Holland zijn enkele kaartseries aanwezig. De kaart van het Hoogheemraadschap Uitwaterende Sluizen in Kennemerland en West-Friesland is aanwezig in zijn verschillende uitgaven, als éénbladskaart, vierblads en zestienbladskaart. Prachtig ingekleurd is de Nieuwe Kaart van het Dykgraafschap van Dregterland door Govert Oostwoud en gegraveerd door D. Stoopendaal uit 1723 met wapens van de heemraden uit 1775. Van recenter datum is een collectie waterschapskaarten uit Friesland daterend van 1906 tot 1920.

De collectie zeekaarten van de Zuiderzee
De zeekaartencollectie heeft vooral betrekking op de Zuiderzee en de aangrenzende Wadden. Het betreft voornamelijk atlaskaarten. De oudste kaart is van Lucas Jansz. Waghenaer uit 1583, uitgave 1590, en werd gegraveerd door Johannes van Doetecom. De meest recente hydrografische kaarten van het Ministerie van Marine dateren van ca. 1930. Van de Paskaarte van de Zuyder Zee van Johannes van Keulen bezit het museum twee unieke staten die niet in andere collecties in Nederland teruggevonden zijn. Het zijn kaarten die gedateerd zijn van na 1735. Van de Amsterdamse burgemeester Nicolaas Witsen heeft het museum twee kaarten, een manuscriptkaart en de gegraveerde versie. Het betreft de kaart Texel en Vlie stroom, die getekend werd door Isaac de Graaf in 1712. De gegraveerde kaart met dezelfde titel werd gegraveerd door Jacob Keyser. Van de manuscriptkaart zijn in Nederland zeker vijf kopie-exemplaren bekend.

Website
De collectie van het Zuiderzeemuseum is nog niet toegankelijk via de eigen website. Een groot gedeelte van de collectie is wel ontsloten via de gezamenlijke portal van de maritieme musea, Maritiem Digitaal.
De bibliotheekcollectie is toegankelijk via het landelijke bibliotheeknetwerk: http://picarta.pica.nl.
Een gedeelte van de collectie, waaronder kaarten, is ook te zien op de website van het Geheugen van Nederland.

Recente literatuur

• Brink, Paul van den (red.), Eveline Berghuis e.a., Almanak verzamelingen topografisch beeldmateriaal: een overzicht van kaartenverzamelingen en topografisch-historische atlassen in Nederland. Den Haag: Koninklijke Bibliotheek, 1995.
• Walsmit, Erik, ‘Kaarten uit de 18de eeuw gevonden in prentenkabinet’, in: Het Peperhuis, Nieuwsbrief van het Zuiderzeemuseum, 93-1/93-2 (1993), p. 9.
• Walsmit, Erik, ‘De Starnmeer: een kleine polder met een groot verhaal’, in: Het Peperhuis, Nieuwsbrief van het Zuiderzeemuseum, 99-4 (1999), pp. 1-2.

Kaartencollectie van de Universiteitsbibliotheek Groningen (door Tonnis Musschenga, 2011)

Adres en contactgegevens
Bibliotheek Rijksuniversiteit Groningen
locatie Universiteitsbibliotheek
Bezoekadres: Broerstraat 4, 9712 CP Groningen
Sector Algemene Publieksdiensten en Collectievorming / Bijzondere Collecties (BC)
Contactpersoon: Tonnis Musschenga
Telelefoon: 050-3635064
https://www.rug.nl/library/collections-locations/special-collections/collections/archives-inventories/kaartenatlassen
E-mail: t.e.musschenga@rug.nl

Toegankelijkheid
Op de derde verdieping bevindt zich de zaal Bijzondere Collecties (kamer 321) waarvan de kaartenzaal een onderdeel is. Er zijn op deze zaal 15 studiezitplaatsen. De kluis ligt naast de studiezaal, waardoor er nauwelijks wachttijden zijn. De reguliere openingstijden zijn op werkdagen van 9-17 uur. Op vertoon van uw lenerspas krijgt u materiaal ter inzage. Bent u een incidentele bezoeker dan kunt u een dagpas bij de Uitleenbalie (1e verdieping) aanvragen, deze kost € 2,00 (legitimatiebewijs is daarbij noodzakelijk). Na overleg mag u, uitzonderingen daargelaten, zelf een digitale foto maken (zonder flits) voor eigen gebruik.
Via onze beroepsfotograaf is het mogelijk foto’s te laten maken die geschikt zijn voor publicatie (tiff-bestanden), natuurlijk na overleg, tegen betaling en met bronvermelding. De levertijd van deze tiff-bestanden is 2 à 3 weken.

Omvang 
De collectie van de kaartenzaal omvat een handbibliotheek van ca. 1300 titels, 200 atlassen van voor 1940 en 30 atlassen van voor 1800. Daarnaast bestaat de collectie uit ca. 1300 losse kaarten, ca. 550 gevouwen kaarten (meest stadsplattegronden), ca. 100 opgerolde wandkaarten op stok, topografische kaartseries 1:25.000 en 1:50.000 vanaf 1970 tot heden en thematische kaartseries (deels alleen van Noord-Nederland), te weten de bodemkaart, geologische kaart, geomorfologische kaart en waterstaatskaart. De handbibliotheek bestaat uit algemene kartografische literatuur, catalogi van hetgeen elders aanwezig is, bibliografische overzichtswerken, facsimiles van oude atlassen en natuurlijk nieuwe atlassen en kaarten. Voor de grotere kaarten en atlassen is er een aparte grote studietafel. De handboekerij, de losse kaarten en de atlassen zijn allemaal in de OPCcatalogus te vinden.

Profiel
De Universiteitsbibliotheek bezit een algemene kartografische collectie met nadruk op nationale, topografische, geografische en thematische atlassen. Door middel van facsimiles van oude atlassen en kaartboeken kan de gebruiker ook een beeld krijgen van de geschiedenis van de kartografie. Verder wordt geprobeerd een goede doorsnee te verkrijgen van de producten van de bloeiperiode van de Nederlandse kartografie van de 16e-18e eeuw. Speciaal verzamelgebied voor de bibliotheek is Noord-Nederland (Groningen, Drenthe) en Noordwest Duitsland (Ost-Friesland).

Herkomst en verwerving
De Universiteitsbibliotheek verkrijgt atlassen en kaarten door aankoop en schenking. Na de oprichting in 1614 schenkt de burgemeester van Groningen als eerste een Mercator-atlas. Ook komt er in de eerste catalogus, uit 1619, een Ortelius-atlas voor. Maar veel atlassen worden er niet aangeschaft. In 1961 telt Koeman 17 stuks van voor 1800. Het ‘Groningana’-legaat van Mello Backer dat in 1899 in de bibliotheek terechtkomt, bevat naast boeken (1000 titels), ook een verzameling atlassen (13 stuks) en losse kaarten (250 stuks) met betrekking tot stad en provincie Groningen, waaronder vele manuscriptkaarten. Mello Backer (1807-1883) was een telg uit een adellijk geslacht, ongehuwd en meester in de rechten. Hij vervulde vele bestuursfuncties in Groningen (o.a. Provinciale Staten, Commissie van Landbouw en het Doofstommeninstituut). Backer was een echte verzamelaar en niet alleen van boeken en kaarten. Andere particuliere schenkers van kaarten aan de Bibliotheek Rijksuniversiteit Groningen waren onder anderen Acker Stratingh (vader) en Pelinck Stratingh (zoon) (1925) en de Provincie Groningen (1989). Acker Stratingh werkte ook mee aan de eerste thematische kaart in Nederland, namelijk de geologische kaart van de provincie Groningen (1837). Kaarten vervaardigd in het buitenland zijn nauwelijks aanwezig. Een van de kartografische hoogtepunten in de Bijzondere Collecties van de Universiteitsbibliotheek Groningen bevindt zich in de Cronycke van Hollandt Zeelandt en Vrieslant van Cornelius Aurelius (1517). Hierin is namelijk de oudste in Nederland gedrukte kaart gebonden. Deze wereldkaart, een houtsnede, werd voor het eerst in 1514 gedrukt door Jan Seversz. in Leiden, tevens de uitgever van de Divisiekroniek.

Faculteit Ruimtelijke Wetenschappen
Binnen de Rijksuniversiteit Groningen heeft de Faculteit Ruimtelijke Wetenschappen (locatie: Nettelbosje 2, 9747 AE Groningen) nog een eigen collectie. Hier treft u ruim 500 atlassen, waaronder thematische en historische atlassen aan. U kunt de atlassen ter plaatse raadplegen. Op de atlassenkast ligt een overzicht van alle aanwezige atlassen met een thematische en een regionale index. Daarnaast is er nog het CRIG, het Centrum voor Ruimtelijke Informatiekunde Groningen (locatie: Landleven 1, 9747 AD Groningen). Het CRIG stimuleert en ondersteunt het gebruik van ruimtelijke analyse- en visualisatietechnieken binnen en buiten de faculteit. U treft er onder andere een kartograaf, een medewerker ruimtelijke informatiekunde en een geohelpdesk aan.

Website
Op de website van de Bibliotheek van de Rijksuniversiteit Groningen is algemene informatie met betrekking tot de collectie kaarten en atlassen te vinden. Een aparte website geeft antwoord op de vraag in welk jaar welke boeken en kaarten zijn verworven voor de bibliotheek: http://cartografie.eldoc.ub.rug.nl/root/Boeken. In de online catalogus van de bibliotheek kan ook apart gezocht worden op kartografisch materiaal. Daarnaast heeft de collectie van de Faculteit Ruimtelijke Wetenschappen een eigen website, evenals het Centrum voor Ruimtelijke Informatiekunde Groningen.
De collectie kaarten en atlassen van de Bibliotheek van de Rijksuniversiteit Groningen heeft een eigen beeldbank: http://kaarten.abc.ub.rug.nl. Veel van de hier getoonde kaarten komen uit de verzameling van Mello Backer en hebben Groningen (stad en provincie) en omringend gebied (Drenthe en Oost-Friesland) als onderwerp. Ook de rest van Nederland en Europa is echter goed vertegenwoordigd. In totaal betreft het hier ongeveer 800 kaarten, waarvan ongeveer 200 uit de ‘Groningana’-collectie van Mello Backer. De indeling is geografisch, van een klein naar een groter gebied (provincie, land, werelddeel, wereld). Hiermee is een groot deel van het kluismateriaal nu voor ieder toegankelijk.

Belangrijkste literatuur

• Groothuis, Wil, ‘De kaartencollectie van de bibliotheek der Rijksuniversiteit te Groningen’ in: Caert-Thresoor 9 (1990), 3, blz. 37-41.
• Groothuis, Wil, & Cathrienus Schaafsma, [acht beschrijvingen van oude kaarten uit de collectie van de Universiteitsbibliotheek], in: Gerda C. Huisman (red.), De wereld aan boeken. Groningen: Universiteitsbibliotheek, 1987, blz. 109-118.
• Lijst van kaarten van gedeelten der provincie Groningen en der geheele provincie Groningen / verzameld door M. Backer. Groningen: Gebr. Hoitsema, [1874]. (Bijdragen tot de kennis der provincie Groningen; 18e st.)
• Beredeneerde lijst van plattegronden der stad Groningen / verzameld door M. Backer. S.l, s.n, ca. 1890].

Kaartencollectie van het Regionaal Archief Zutphen (door Sandra Oosterholt, 2011)

Adres en contactgegevens
Regionaal Archief Zutphen
Archiefbeheer voor Brummen, Lochem en Zutphen
Spiegelstraat 13-17
7201 KA Zutphen
Contactpersoon: Jane Voskamp
Telefoon: 0575-512157
www.regionaalarchiefzutphen.nl
E-Mail: regionaalarchief@zutphen.nl

Toegankelijkheid
Het Regionaal Archief Zutphen (RAZ) is gehuisvest in drie panden in de Spiegelstraat in het centrum van Zutphen. In het oude Middeleeuwse pand met mooie rode luiken is de studiezaal gevestigd. In de overige ruimten bevinden zich kantoren, een restauratieruimte en een depot waar 4,5 km archiefstukken zijn opgeslagen. Het RAZ beheert de archieven van de gemeenten Brummen, Lochem en Zutphen. Daarnaast bewaart het RAZ diverse particuliere archieven uit de drie gemeenten. De studiezaal is van dinsdag t/m donderdag open van 9.00 tot 17.00 uur. De toegang is gratis. Kaarten die niet op de website staan, kunnen na vertoon van legitimatie in de studiezaal worden aangevraagd. De gevraagde kaart wordt door de studiezaalmedewerker direct opgehaald.

Omvang
De precieze omvang van de kaartencollectie van het RAZ is niet bekend. In het depot bevinden zich enkele ladenkasten waarin 2.000 losse kaarten worden bewaard. Het aantal kaarten dat bij een archief hoort en fysiek niet is opgeborgen bij de losse kaarten, is onbekend. Een deel van de collectie losse kaarten van Zutphen is in het verleden door vrijwilligers beschreven. Sinds een jaar wordt deze collectie systematisch doorlopen om beschrijvingen kloppend te maken en een selectie te maken voor digitalisering. De kaarten van de (voormalige) gemeenten Lochem, Laren en Gorssel waren nog niet of nauwelijks beschreven. Ook deze kaarten – en die van de gemeente Brummen en Warnsveld – worden bekeken en gedigitaliseerd. Het gaat hierbij om ongeveer 350 kaarten.

Profiel
Het beeldmateriaal van Zutphen en de regio wordt bij het Stedelijk Museum en het Regionaal Archief Zutphen bewaard. Dit is historisch zo gegroeid. Het museum is ontstaan uit het archief en toen in 1976 beide instellingen een apart gebouw kregen, is het beeldmateriaal van de Topografisch Historische Atlas Zutphen verdeeld. Al het beeldmateriaal dat onderdeel is van een archief, is destijds naar het Stadsarchief (nu Regionaal Archief Zutphen) gegaan. De collectie kaarten is divers.

Gemeente
De meeste kaarten horen bij een gemeentelijk archief. Zo zijn er veel tekeningen die te maken hebben met de wederopbouw, bestemmingsplannen, situatieschetsen, blauwdrukken van openbare gebouwen en technische tekeningen voor bijvoorbeeld de (ver)bouw van wegen, waterkeringen, bruggen.

Waterhuishouding
Omdat Zutphen aan twee rivieren ligt, zijn er veel kaarten op het gebied van de waterhuishouding van de Berkel en IJssel. Een zeer bijzondere en mooie kaart is een 18 meter lange kaart (in drie delen) van het stroomgebied van de Berkel. Gerrit Ravenschot maakte in 1793 deze kaart en bijbehorende kleine versie ten behoeve van de oprichting van de tweede Berkelcompagnie. Over deze kaart is in 1989 in Caert-Thresoor een artikel verschenen van Henriëtte Marsman-Slot.

Grondbezit gezondheidsinstellingen
Het RAZ beschikt over meerdere boeken waarin het grondbezit van een instelling is opgetekend. Onlangs zijn twee kaartboeken van het Oude en Nieuwe Gasthuis (ONG) gedigitaliseerd en beschikbaar gesteld via de website. De twee kaartboeken zijn getekend in 1663 en 1683 door respectievelijk Henrick van Gelder en Johan van Gelder. In het oudste boek staan zestig tekeningen in kleur, waarvan 16 boerderijen. In 1683 zijn de bezittingen opnieuw in kaart gebracht. Het gaat om dezelfde bezittingen als in 1663, al is soms de naam van de boerderij veranderd. Het titelblad van het jongste kaartboek is niet in kleur maar in grijstonen uitgevoerd. Ook ontbreken details die in het boek van 1663 wel aanwezig waren: aantekeningen over aangrenzende percelen en beschrijving van het goed. De volgorde van de kaarten is in beide boeken gelijk. Wel hebben de tekenaars een andere schaal gebruikt en is een goed soms vanuit een andere richting getekend. Een derde kaartboek in het archief bevat landerijen van de Sint Anthony Groote Broederschap en is vervaardigd door Johan van Gelder in 1681.

Atlassen
De Magistraatsbibliotheek, een verzameling van voornamelijk juridische werken uit de zeventiende eeuw, bevat enkele atlassen waaronder Novum ac magnum theatrum Belgicae foederatae, ad praesentis temporis faciem expressum van Joan Blaeu (1649) en twee exemplaren van Nova orbis tabula, in lucem edita (1 kleur, 1 zwartwit) van Frederick de Wit. Bijzonder aan de atlas Commentariorum rerum Germanicarum; libri tres van Petrus Bertius (1617), is dat er in dit exemplaar zich een stadsplattegrond van Zutphen bevindt. De kaart zelf blinkt overigens niet uit in nauwkeurigheid. Daarnaast zijn er algemene kaartencollecties gevormd waarin zich onder andere oude VVV-kaarten, stadsplattegronden en dergelijke bevinden. Een heel aparte kaart waarvan niet bekend is hoe die in ons archief terechtgekomen is, is een kaart van Perzië uit 1729 met arabische tekst.

Website en beeldbank
Zo’n 800 kaarten zijn al gedigitaliseerd en beschikbaar via de website. Dit geldt ook voor de eerder genoemde Berkelkaart, de drie kaartboeken, en de Zutphense kaarten uit de atlassen. Van alle kaarten is een afdruk te bestellen. In 2011 komen nog 500 kaarten beschikbaar. Omdat de scans van hoogwaardige kwaliteit zijn, worden de orginele kaarten niet meer ter inzage gegeven. In de archiefinventarissen worden diverse kaarten beschreven die nog niet gedigitaliseerd zijn. De inventarissen staan ook op de website. Alle werken uit de Magistraatsbibliotheek zijn opgenomen in de bibliotheekcatalogus. De atlassen zijn niet geheel gedigitaliseerd. Wel zijn de kaarten van Zutphen via de website te bekijken. Alle kaarten bevinden zich in de beeldbank, welke te bereiken is via www.regionaalarchiefzutphen.nl. Een kleine selectie Zutphense kaarten is ook op thema te bekijken via de webtentoonstellingen: https://erfgoedcentrumzutphen.nl/ontdekken/web-exposities/. De atlassen van het Oude en Nieuwe Gasthuis en de Sint Anthony Groote Broederschap zijn ook als boek door te bladeren: www.regionaalarchiefzutphen.nl/atlassen.

Belangrijke literatuur

• Marsman-Slot, H., ‘Berkelvaart in kaart: De kaarten van Gerrit Ravenschot c.s. (1793): de tweede Berkelcompagnie in oprichting’. In: Caert-Thresoor, 8 (1989) nr. 1, pp. 8-11.

Kaartenverzamelingen in Historisch Centrum Overijssel in Zwolle (door Ester Smit, 2010)

Adres en Contactgegevens
Historisch Centrum Overijssel
Ingang: van Wevelinkhovenstraat
Postadres: Eikenstraat 20
8001 BM Zwolle
www.historischcentrumoverijssel.nl
E-Mail: info@historischcentrumoverijssel.nl

Toegankelijkheid
Wie het Historisch Centrum Overijssel (HCO) binnenwandelt komt in een fris, luchtig en transparant gebouw. Dit sluit precies aan bij het motto ‘geschiedenis leeft’. Geschiedenis is voor en van iedereen. De open architectuur moet mensen uitnodigen om drempelloos binnen te wandelen. Beneden is de geschiedenishal. Hier zijn altijd tentoonstellingen met verschillende historische thema’s, die aansluiten op het hedendaagse leven en hedendaagse gebeurtenissen. De studiezaal van HCO is boven. Daar kan men in alle rust de stukken op aanvraag raadplegen. Om originele stukken in te zien is legitimatie verplicht. Onderzoekers en geschiedvorsers doen onderzoek naar archieven, stambomen en oude kaarten.

Profiel en omvang
In de kaartcollecties van het HCO is het onderscheid te maken tussen kaarten die behoren bij een archief en de verzamelde kaarten.
Kaarten die bij een archief horen zijn bijvoorbeeld de provinciale kaarten: Provinciale Waterstaat, Provinciale Planologische Dienst, Kadaster, Stadsarchief Zwolle, Gedeputeerde Staten. Het voert te ver om alle collecties een voor een te behandelen. Hieronder volgt een korte uiteenzetting van de collecties met de mooiste kaarten.
De kaarten van Provinciale Staten en Gedeputeerde Staten zijn beschreven in inventarissen met toegangsnummers 25, hoewel de kaarten hierin niet zijn opgenomen. Een aparte beschrijving is onder toegangsnummer 25.1 toegankelijk. Helaas is de archivistische context niet altijd even helder. Al met al gaat het om 1422 beschrijvingen van kaarten die betrekking hebben op Overijssel voor de periode 1811-1970.
Dan zijn er kaarten die tot een ouder bestuur behoren. Deze kaarten zijn in 2005 overgedragen uit de Provinciale bibliotheek naar het HCO. De kaarten hadden geen toegang en ook hier ontbrak een historische of archivistische samenhang. Gelukkig hebben de kaarten een voorlopige toegang en er wordt momenteel gewerkt om een goede toegang te vervaardigen.
Er zijn ook nog andere waterstaatskaarten, ongeveer 500 waarvan medio september 2010 de context uitgezocht gaat worden. De kaarten zijn wel te raadplegen en bevinden zich onder toegang 25.5 en 25.7 in de collectie van het HCO. Definitieve beschrijving en digitalisering volgt op termijn.
Een andere collectie zijn de kaarten van Stadsarchief Zwolle 1230-1813 (blok 700). Dit zijn zo’n 300 kaarten. Deze zijn goed toegankelijk en de samenhang met het archief is duidelijk. De beschrijvingen voor de beeldbank zijn bijna gereed en in de herfst van 2010 is het digitaliseringsproject afgerond voor de site Overijssel in Kaart. De prachtige manuscriptkaarten die betrekking hebben op Zwolle en omgeving zijn dan ook in de beeldbank van het HCO te raadplegen.
De verzamelde kaarten vormen een aparte deelcollectie. De Gemeente Zwolle kocht en verzamelde kaarten. Dit zijn er ongeveer 400 in aantal. Momenteel werken twee vrijwilligers hard om de beschrijvingen in de beeldbank te zetten. In de winter van 2010 kan iedereen de kaarten (vaak kopergravures) bekijken in de beeldbank van het HCO. Waarschijnlijk zullen ze ook in Overijssel in Kaart worden geplaatst.

Websites en beeldbanken
De kaarten hierboven genoemd zijn toegankelijk via (voorlopige) inventarislijsten of via de beeldbank van HCO. In september 2010 zullen de manuscriptkaarten van Stadsarchief Zwolle 1230-1813 ook toegankelijk zijn via www.overijsselinkaart.nl. Het is de wens om deze site ieder jaar te vullen met een kaartencollectie van het HCO. Zo wordt er steeds nieuwe informatie toegevoegd en ontstaat er op den duur een prachtige databank van Overijssels kaartmateriaal. Kadasterkaarten waar in deze tekst weinig aandacht aan is besteed, kunnen bekeken worden op www.watwaswaar.nl. Voor meer informatie kijk op www.historischcentrumoverijssel.nl. Om de beeldbank te raadplegen ga naar ‘zoeken en vinden’, klik op ‘databanken’, daarna op beeldbank. Voor een overzicht van de kaartcollecties kijk op: www.archieven.nl.

Kaarten, luchtfoto’s en tuinontwerpen in Bibliotheek Wageningen WUR (door Liesbeth Missel, 2010)

Adres en contactgegevens
Bibliotheek Wageningen UR
Droevendaalsesteeg 2
6708 PB Wageningen
Contactgegevens: Leeszaal Speciale Collecties
Telefoon: 0317-482701
E-Mail: speccoll.library@wur.nl

Toegankelijkheid
De leeszaal, tevens tentoonstellingsruimte, van de Speciale Collecties is op de eerste verdieping van de Forumbibliotheek en bereikbaar via een trap vanaf de tweede verdieping van de Bibliotheek, waar de hoofdingang is. De leeszaal is open van maandag tot vrijdag, van 9.00 tot 17.00 uur. Voor een bezoek aan een tentoonstelling is geen legitimatie nodig. Voor het raadplegen van stukken kan om een legitimatie gevraagd worden. Materiaal van vóór 1900, handschriftelijk of bijzonder materiaal wordt niet uitgeleend. Voor het lenen van uitleenbare stukken is een lenerspas verplicht. Fotokopieën en foto’s mogen (zonder flits en met toestemming van de medewerkers van de leeszaal) gemaakt worden voor eigen onderzoek. Voor publicaties, websites en commerciële doeleinden moet schriftelijk toestemming gevraagd worden. Tegen vergoeding wordt dan een professionele reproductie gemaakt. In de leeszaal zijn de kaartbladen van de grote Nederlandse topografische kaartseries 1:25.000 en 1:50.000 vanaf 1850 aanwezig, alsmede de waterstaatskundige kaartseries en andere thematische kaarten van Nederland. Bodemkundige kaarten zijn in de open opstelling van de bibliotheek te raadplegen. Oudere kaarten en ander kaartmateriaal uit de magazijnen is op aanvraag in te zien. De leeszaal bevat ook een collectie handboeken, overzichtswerken en (karto)bibliografieën over de aanwezige vakgebieden en documenttypen.

Omvang 
De totale omvang betreft ruim 250.000 documenten in zeven collecties. Van oudsher was er de collectie oude drukken (ca. 45.000) van vóór 1900. In deze collectie bevinden zich onder andere aardrijkskundige verhandelingen, reisbeschrijvingen en geologische handboeken.
De drie topografische collecties zijn vooral gericht op inrichting en gebruik van het Nederlandse landschap. De kaartencollectie omvat ca. 15.000 kaarten, waaronder ca. 1.000 kaarten van vóór 1900 en 8.000 bodem- en natuurinventarisatiekaarten, voornamelijk van 1950-2000. Er zijn ca. 100 oude atlassen en kartografische herdrukken. TUiN, de tuin- en landschapsarchitectuurcollectie, beslaat ca. 50.000 items. De derde collectie bestaat uit ca. 95.000 luchtfoto’s van Nederland.
De laatste drie collecties omvatten: 35.000 kwekerscatalogi, 15.000 brochures van in Nederland verhandelde landbouwmachines en een verzamelcollectie met overig beeldmateriaal (10.000) zoals botanische tekeningen, academische wandplaten en glasdia’s van tropische plantencultuur en bosbouw.

Profiel
Inhoudelijk zijn de collecties gericht op de historische, wetenschappelijke informatieverzorging ten aanzien van de kenniseenheden van Wageningen UR. Vooral de Plantenwetenschappen en de Omgevingswetenschappen zijn goed vertegenwoordigd, met name tuin- en landschapsarchitectuur, historischtopografisch en kartografisch materiaal. Door de samenhang in al deze collecties kan een goed beeld gegeven worden van de historie van landgebruik en de ruimtelijke ontwikkeling van het landschap in Nederland. Wat betreft de acquisitie van topografisch materiaal ligt de nadruk meer in het verkrijgen van relevante, aanvullende collecties dan op het aankopen van individuele kaarten. Dit laatste valt onder de collectievorming van de Bibliotheek evenals het collectioneren van digitaal materiaal.

Kaarten en atlassen (1570 tot heden)
Vooral de collectie oude polderkaarten verdient aandacht, door de fraaie uitvoering en de grote betrouwbaarheid van de metingen. Binnen Wageningen UR waren bij onderzoekinstituten en leerstoelgroepen zoals Cultuurtechniek, Landmeetkunde en Ruimtelijke Planvorming meerdere kaartcollecties aanwezig. Deze zijn inmiddels overgeplaatst naar de Speciale Collecties. Dat geldt ook voor de collectie van ca. 8.000 kaarten van Alterra, het Staringcentrum (daarvoor Stiboka) en het Instituut voor Bos- en Natuuronderzoek (IBN). De Stichting voor Bodemkartering produceerde zowel gedrukte bodemkundige kaartseries als in opdracht vervaardigde, regionale en lokale bodemkarteringen. Hiervan zijn deels ook de manuscriptkaarten aanwezig. Het IBN produceerde kaarten in pen voor afbeeldingen en kaartbijlagen van inventarisatierapporten over de flora en fauna in Nederland. Deze kaarten zijn dus niet zelfstandig verschenen.

Collectie TUiN (1600-heden)
De Collectie TUiN (Tuin- en Landschapsarchitectuur in Nederland) is een unieke verzameling documenten betreffende de tuin- en landschapsarchitectuur in Nederland. TUiN bevat o.a. grootschalig, handschriftelijk kaartmateriaal zoals ontwerpschetsen, tekeningen, beplantings- en landschapsplannen, maar ook topografische prenten, foto’s, dia’s, prentbriefkaarten, correspondentie e.d. over tuinen, parken, buiten- en begraafplaatsen en landschappen. Het betreft het oeuvre en de documentatie van de belangrijkste tuin- en landschapsarchitecten van Nederland vanaf ca 1850. De ca. 30 deelcollecties zijn afkomstig van verschillende Nederlandse architecten en van instanties waarvoor zij gewerkt hebben. Voor moderne, naoorlogse tuin- en landschapsarchitecten wordt in samenwerking met de Leerstoelgroep Landschapsarchitectuur gecollectioneerd. Het criterium is ‘architecten die belangrijk zijn voor het vakgebied en voor het Wageningse onderwijs en onderzoek’. TUiN is ook internationaal gezien uniek als basis van een ‘virtueel’ historisch kenniscentrum op het vakgebied. De collectie is van cultuurhistorische en kunsthistorische waarde en daarnaast van betekenis voor de kennis van de ‘groene’ omgeving, het behoud van monumentaal erfgoed en de ontwikkelingen van het landschap.

Luchtfoto’s Royal Air Force (1943-’47) en Grebbelinie (1939)
Een van de meest unieke speciale collecties van de Bibliotheek betreft ca. 94.000 luchtfoto’s uit de Tweede Wereldoorlog, gemaakt door de geallieerde strijdkrachten tijdens de bevrijding van Nederland, 1944-1945. Tevens zijn er ca. 1.000 luchtfoto’s van de Grebbelinie van de Meetkundige Dienst van Rijkswaterstaat uit 1939.
De RAF-collectie wordt momenteel met subsidie van VWS gescand in het kader van het programma Erfgoed van de Oorlog. In de huidige tentoonstelling (WO2 luchtfoto’s toen en nu; van 9 april t/m 17 september 2010) staat deze collectie centraal. Er wordt aandacht besteed aan het gebruik toen: de luchtfoto-interpretatie in jaren 1940-1945 en speciaal de luchtfoto’s van Wageningen en omgeving, van Grebbeberg tot Operatie Market Garden. De waarde van de collectie nu is te zien in het naoorlogs gebruik van de luchtfoto’s voor een verscheidenheid in onderzoek naar bodem- en landgebruik, archeologie, landschap en cultuurhistorie en voor het opsporen van explosieven en andere risicofactoren.

Website
De van oudsher bij de Bibliotheek aanwezige (oude) kaarten en atlassen zijn toegankelijk via de catalogus van de Bibliotheek of via de eigen view op de catalogus van de Speciale Collecties.
De collectie kaarten die geproduceerd zijn door Alterra zijn deels gedigitaliseerd en met Zoomify raadpleegbaar via de Alterra Map database.
De tuin- en landschapsarchitectuurcollecties worden toegankelijk gemaakt via de databank TUiN waarin ook beeldmateriaal getoond wordt. Niet alles is daarin echter al ontsloten; deels zijn er inventarissen op papier aanwezig.
Vooral voor studenten is er de Map Portal die een eerste toegang geeft tot kartografisch materiaal zowel digitaal als papier en in huis als elders.
De luchtfotocollecties zijn momenteel alleen toegankelijk via overzichtskaartbladen waarop de vluchtgebieden zijn ingetekend, en via vluchtkaarten en ordners met aanvullende gegevens: library.wur.nl/speccol/aer-phot.html.

Belangrijkste literatuur

• Oldenburger-Ebbers, C.S., Backer, A.M. en Blok, E., Gids voor de Nederlandse tuinen landschapsarchitectuur (Rotterdam, 1995-2000).
• Staal, G. en Naber, G., Kaartseries aanwezig in de Haaff-bibliotheek (Wageningen, 1999).
• Staal, G., Kaartencatalogus van de Stichting voor Bodemkartering (Wageningen: Stichting voor Bodemkartering, 1982-1998).
• Staal, G. en Voskuil, R.P.G.A., Een blik op bezet Nederland: luchtfoto’s van de geallieerden: hoe de geallieerden luchtfoto’s maakten en gebruikten en wat wij er nu mee doen. (Wageningen, 1980).
• Wilkens-Rothe, C.G.H., Oude atlassen en kaarten aanwezig in de Centrale Bibliotheek en de Bibliotheek van de afdeling Cultuurtechniek (Wageningen, 1970).

Collectie kaarten en atlassen van de Universiteitsbibliotheek Utrecht (door Marco van Egmond, 2010)

Adres en contactgegevens
Universiteitsbibliotheek Utrecht
Bezoekadres: Heidelberglaan 3, 3584 CS Utrecht
Contactpersoon: Marco van Egmond (conservator kaarten)
Informatie: 030-2535156 of m.vanegmond@uu.nl

Toegankelijkheid
De kaartenzaal van de Universiteitsbibliotheek Utrecht bevindt zich op de zesde verdieping van het centrale bibliotheekgebouw op de Uithof, kamer 6.29. De zaal is geopend van maandag tot en met vrijdag van 9.00 tot 17.00 uur. Voor een bezoek aan de kaartenzaal heeft u een lenerspas, leeszaalpas of collegekaart nodig, die u afgeeft bij de balie van Bijzondere Collecties. Een lenerspas of leeszaalpas kunt u op vertoon van een geldig legitimatiebewijs aanvragen bij de centrale balie op de eerste verdieping. In de kaartenzaal kunt u kartografisch materiaal van ná 1900 raadplegen. Via de publiekscatalogus is het mogelijk om materiaal van vóór 1900 aan te vragen en vervolgens in te zien in de leeszaal Bijzondere Collecties naast de kaartenzaal.
Naast de kaartenzaal vindt u de handboekerij van Bijzondere Collecties. U mag – na overleg met de medewerkers van de kaartenzaal of van de balie Bijzondere Collecties – foto’s, A3-scans of digitale opnamen maken van het kartografisch materiaal. Het gebruik van een flitser is verboden. Aanvragen voor professionele scans of foto’s kunt u indienen aan de balie van Bijzondere Collecties of bij één van de kaartenzaalmedewerkers.

Omvang 
Momenteel bevat de Utrechtse collectie circa 140.000 losse kaarten, 7.000 atlassen en 6.000 oude kaarten (van vóór 1850); ook zijn er reproducties, en globes. Naast deze analoge kaarten is er vanuit de kaartenzaal toegang tot meer dan 200.000 digitale en gedigitaliseerde kaarten, onder andere op CD-roms.

Profiel
De kaartencollectie ondersteunt het onderzoek en onderwijs van hoofdzakelijk de Faculteit Geowetenschappen en dient tevens als nationale vraagbaak voor allerhande vragen op het gebied van kartografie. Het acquisitiebeleid is vandaag de dag vooral gericht op de verwerving van recente kartografische documenten van Nederland en omliggende landen. Van veel Europese landen zijn verder topografische kaartseries met een schaal van 1:25.000 tot 1:50.000 beschikbaar. Elk deel van de wereld is tot slot vertegenwoordigd op een schaal van minstens 1:1.000.000. Ouder kaartmateriaal wordt voornamelijk gerepresenteerd door facsimile’s. Daarbij ligt de nadruk op door Nederlanders vervaardigde kaarten, gerelateerd aan het Nederlandse grondgebied en voormalige koloniën.
Het streven is de gehele wereld op de schaal van 1:250.000 beschikbaar te hebben en van alle landen een nationale atlas. Daarnaast bepalen de onderwijs- en onderzoeksbehoefte van de Faculteit Geowetenschappen deels het aanschafbeleid.
De historie van de Utrechtse kaartenverzameling gaat terug tot 1908, toen het Geografisch Instituut werd opgericht. Vóór de oprichting van het Geografisch Instituut in 1908 kwam men in Utrecht niettemin incidenteel in het bezit van kostbare kartografische documenten. Noemenswaardige aanwinsten uit de beginperiode van de universiteitsbibliotheek vormen de Latijnse editie van Ptolemaeus’ Geographiae uit 1513 (Mainz) en twee edities (1592 en 1598) van Abraham Ortelius’ Theatrum orbis terrarum.
Na het midden van de zeventiende eeuw stagneerde het aantal kartografische acquisities van naam. Pas in de negentiende eeuw ontstond er weer serieuze aandacht voor de uitbouw van de bibliotheek en daarmee voor de kartografie. Zo kwam men in 1827 in het bezit van een Nederlandse editie van de Atlas maior van Joan Blaeu. In diezelfde tijd kreeg de bibliotheek de beschikking over het eerste deel van de Spieghel der zeevaert van Waghenaer, dat mogelijk een presentexemplaar voor Willem van Oranje is geweest.
In de negentiende eeuw kwamen ook twee contemporaine particuliere verzamelingen de bibliotheekcollectie verrijken. Het ging om de grote verzamelingen van Gerardus Moll (1785-1838), sinds 1812 Utrechts hoogleraar in de wis- en natuurkunde, en van Jan Ackersdijck (1790-1861), sinds 1841 Utrechts hoogleraar in de economie en statistiek. Bij de collectie Moll, een legaat van bijna 1.500 kaarten en een tiental atlassen, ligt de nadruk op zee- en waterstaatskaarten. De kaartencollectie van Ackersdijck, een schenking van een kleine 1.500 kaarten en bijna twintig atlassen, omvat vooral geografische, statistische en thematische kaarten uit het begin van de negentiende eeuw.
In 1973 zouden de collecties Ackersdijck en Moll in bruikleen worden gegeven bij de bibliotheek van het toenmalige Geografisch Instituut. Dit instituut was tot 1969 op diverse locaties in het centrum van de stad Utrecht gevestigd. In dat jaar vond de verhuizing naar het nieuwe universiteitscentrum De Uithof plaats. In 1974 werd een kaartbeheerder aangesteld, waarna de kaartenverzameling uitgroeide tot een grote algemene referentiebibliotheek voor kartografisch materiaal.
De laatste decennia werd de kaartencollectie van het Geografisch Instituut, tegenwoordig Faculteit Geowetenschappen geheten, verrast met enkele voorname schenkingen. In 1987 schonk een particulier een twaalfdelige Blaeu-atlas, bestaande uit de Nederlandse editie van de Atlas maior, twee stedenboeken van de Nederlanden en het stedenboek van Piemonte. Vrij recent nog mocht de kaartenverzameling zich verheugen op bijna 130 oude kaarten van de provincies Holland en Utrecht, eveneens een particuliere donatie.
De facultaire kaartenverzameling verhuisde in 2004 naar de nieuwbouw van de universiteitsbibliotheek. De belangrijkste kartografische documenten van de Universiteit Utrecht bevinden zich nu onder één veilig en geklimatiseerd dak. In de nabije toekomst komen er nog de vele duizenden, merendeels bodemkundige en geologische kaarten van de Bibliotheek Geowetenschappen bij. Hierdoor zullen praktisch alle Utrechtse universitaire kaartencollecties op één locatie zijn verenigd.

Website
De website Gedigitaliseerde kaarten van de Universiteitsbibliotheek Utrecht (kaarten.library.uu.nl) is sinds 2004 online en toont delen van de kaartencollectie als full-image. De gedigitaliseerde kaarten worden thematisch via deelcollecties gepresenteerd. Elke afgebeelde kaart is voorzien van een uitgebreide documentbeschrijving en een uitvoerige wetenschappelijke toelichting.
Voor informatie over de kaartenverzameling: https://www.uu.nl/bijzondere-collecties-universiteitsbibliotheek-utrecht.

Belangrijkste literatuur

• Egmond, Marco van, ‘Een zaak van nationaal en wetenschappelijk belang’: de Utrechtse universitaire kaartenverzameling in historisch perspectief. In: Marco van Egmond [et al.] (red.), Bijzonder onderzoek: een ontdekkingsreis door de Bijzondere Collecties van de Universiteitsbibliotheek Utrecht (Utrecht, 2009), pp. 90-95.
• Koeman, C., De kaartenverzamelingen van de Universiteitsbibliotheek te Utrecht. In: H.F. Hofman [et.al.] (red.), Uit bibliotheektuin en informatieveld: opstellen aangeboden aan dr D. Grosheide bij zijn afscheid als bibliothecaris van de Rijksuniversiteit te Utrecht (Deventer [etc.], 1978), pp. 358-372.
• Slobbe, A. van, Kaartenverzamelingen in Nederland: het Geografisch Instituut van de Rijksuniversiteit Utrecht. In: Kartografisch Tijdschrift, 7 (1982), nr. 2, pp. 28-32.