Stadsarchief Amsterdam (door Marc Hameleers, 2013)
Adres en Contactgegevens
Vijzelstraat 32, 1017 HL Amsterdam
Postadres: Postbus 51.140, 1007 EC Amsterdam
Zakelijk bezoek: Herengracht 482, 1017 CB Amsterdam
E-mail: informatie@stadsarchief.amsterdam.nl
Telefoon: 020-2511511 (algemeen)
www.stadsarchief.amsterdam.nl.
Contactpersoon:
Marc Hameleers
E-mail: mhameleers@stadsarchief.amsterdam.nl
Telefoon: 020-2511659 (info over de kaartcollectie)
Toegankelijkheid
Er zijn twee studiezalen met verschillende functies. In de ‘studiezaal originelen’ is permanente beveiliging en cameratoezicht. Potloodgebruik is voorgeschreven en jassen en tassen mogen niet mee naar binnen (laptops wel). In het grotere ‘informatiecentrum’ mogen jassen, tassen en ballpoints wel meegenomen worden. In beginsel worden er in het informatiecentrum reproducties geraadpleegd. Ook kunnen er inhoudelijke vragen gesteld worden. Er staan tientallen beeldschermen waarop de eigen site te raadplegen is, waarop aanvragen voor de studiezaal originelen gedaan kunnen worden en waarop reproducties besteld kunnen worden. Ook staan er kasten met Amsterdamboeken, waaronder de meest geraadpleegde kartografische literatuur. In het gebouw is ook een expositieruimte. Het Stadsarchief Amsterdam is van dinsdag tot vrijdag van 10 tot 17 uur geopend. Op zaterdagen en zondagen zijn de deuren ook open, echter dan vanaf 11 uur. In het weekend kunnen echter geen originelen opgevraagd worden. Het informatiecentrum is dan wel toegankelijk.
Profiel
De kaartcollectie van het Stadsarchief omvat ruim 20.000 bladen. Grofweg zijn deze te verdelen in een viertal hoofdcategorieën: ten eerste de kaarten die de hele stad binnen de zich in de loop der eeuwen door annexaties wijzigende gemeentegrens tonen en ten tweede de kaarten die delen van de stad laten zien (op wijk- of straatniveau). De derde en kleinste categorie bestaat uit kaarten die gebieden tonen buiten of rond Amsterdam. De vierde groep bestaat uit kaartseries.
Veruit de meeste kaartbladen tonen dus Amsterdams grondgebied. Voor de oudste geschiedenis kennen we de kaarten van Cornelis Anthonisz. uit 1544, van Pieter Bast uit 1597 en Balthasar Florisz. van Berckenrode uit 1625, waarop alle huizen zeer gedetailleerd en in opstand getekend staan. Uit de zeventiende eeuw zijn de uitgiftekaarten van de derde en vierde uitleg uniek en voor de achttiende eeuw zijn dit de burgerwijkkaarten. Daarnaast beheert het Stadsarchief Amsterdam nog enige duizenden (dubbelen van) kadastrale kaartbladen die sedert 1832 getekend werden. Belangrijk zijn ook de buurtatlassen uit 1850, 1853 en 1876 (met schalen ca. 1:1.250) die de drie verschillende huisnummeringen laten zien die de stad gehad heeft. Voor het twintigste-eeuwse onderzoek is de kaartserie op schaal 1:1.000 van groot belang. Van die reeks zijn bijna 2.500 verschillende bladen bewaard. De buurtatlaskaarten en de 1:1.000-serie tonen naast een goede detaillering ook de drie huisnummeringen die alle panden in de stad sedert 1795 gehad hebben.
De meeste kaarten hebben geen rechtstreekse band met archieven. De eerste kaarten die bewust aangekocht werden en die geen deel uitmaken van archieven, werden al meer dan 150 jaar geleden door de toenmalige archivaris Pieter Scheltema verworven. Enige duizenden kaartbladen hebben wel een aantoonbare band met geschreven stukken of maken deel uit van archieven. Voorbeelden hiervan zijn de bijzondere, vooral 19e-eeuwse kaarten die gebieden tonen in het noorden van de Verenigde Staten. Ze maken deel uit van het archief van de Holland Land Company. Ook zijn een reeks kaartboeken vermeldenswaard die zowel delen van de stad maar ook van talloze gebieden daarbuiten tonen.
De kaartcollectie van het Stadarchief Amsterdam is naar absolute aantallen niet groot. Als we ons realiseren dat slechts enkele procenten daarvan gebieden buiten de stad laten zien, dan moet de conclusie zijn dat het niet alleen een lokaal georiënteerde collectie is, maar, naar stedelijke begrippen, ook een bijzonder grote. Naast enige duizenden, incidenteel vervaardigde, topografische en thematische overzichtkaarten is de collectie bijzonder omdat er sedert de tweede helft van de zestiende eeuw zeer gedetailleerde kaarten bewaard zijn die de situatie uit alle eeuwen sedertdien tonen.
Website/Beeldbank
De ontsluiting van alle archieven en collecties gebeurt één centrale database. Hieraan worden de gegevens ontleend die bezoekers van de website www.stadsarchiefamsterdam.nl aantreffen in de archiefbank en beeldbank. Elk archief en elke collectie heeft binnen de database een eigen toegangsnummer. Er zijn collecties die enkel uit kaarten bestaan (b.v. toegangsnummer 10039: de Kaart van Amsterdam 1:1.000-serie en toegangsnummer 10043: negentiende-eeuwse buurtatlassen), maar er zijn ook tientallen archieven waar, soms maar één of enkele kaarten, deel van uitmaken. Het is de bedoeling dat alle kaarten in de loop van jaren alle op de site terug te vinden zullen zijn. Inmiddels zijn enige duizenden kaarten zijn gescand. Deze zijn via de archiefbank (low resolution beelden) of beeldbank (high resolutionbeelden en voorzien van inzoommogelijkheden) te bekijken.
Belangrijkste literatuur
- A.E. d’Ailly, Catalogus van Amsterdamsche plattegronden. Amsterdam, 1934.
- A.E. d’Ailly, Repertorium van de profielen der stad Amsterdam en van de plattegronden der schutterswijken. Amsterdam, 1953.
- W.F. Heinemeijer en M.F. Wagenaar (red.), Amsterdam in Kaarten : veranderingen van de stad in vier eeuwen cartografie. Ede/Antwerpen, 1987.
- W. Hofman, Amsterdam. Alphen aan den Rijn: Canaletto, 1978 (Historische plattegronden van Nederlandse Steden 1).
- W. Hofman, Amsterdam Burgerwijkkaarten: Repertorium Geschiedenis van Schutterij en Burgerwacht Genealogische gegevens van Officieren. Amsterdam, 1981.
- Marc Hameleers, ‘De Kaart van Amsterdam, schaal 1:1.000 (1909): geschiedenis en gebruik van de meest geraadpleegde kaart van Amsterdam’, in: Jaarboek Amstelodamum 92(2000), blz. 121-147.
- Marc Hameleers, Kaarten van Amsterdam 1538-1865. Bussum: Thoth, 2013.
- Marc Hameleers, Kaarten van Amsterdam 1866-2012. Bussum: Thoth, 2013.
- Marc Hameleers & Elizabet Nijhoff Asser, ‘Zeventien kaartboeken uit het Amsterdamse Gemeentearchief: een plan van aanpak’, in: De Restaurator (1992) 1, blz. 6-17.
- Marc Hameleers & Erik Schmitz, ‘Amsterdamse uitgiftekaarten, 1586-1769: Basis van de stedelijke verkaveling’, in: Jaarboek Amstelodamum 88 (1996), blz. 44-64.
[Ook gepubliceerd in: Stadskartografie & De Kartografie van Gelderland, blz. 17-28 (NVK-publikatiereeks 25)]