Kaartencollecties in Nederland

Westfries Archief

15
dec

Collectie kaarten, foto’s en tekeningen van het Westfries Archief in Hoorn (door Jan de Bruin, 2009)

Adres en contactgegevens
Westfries Archief
Bezoekadres: Blauwe Berg 5c, 1625 NT Hoorn
Postadres: Postbus 603, 1620 AR Hoorn
Contactpersonen: Jan de Bruin (beeldmateriaal) en Joke Terra (bibliotheek)
Telefoonnummer: 0229-282500

Toegankelijkheid
De studiezaal van het Westfries Archief is geopend van dinsdag t/m vrijdag van 9.00 tot 17.00 uur, en – behalve in juli en augustus – op de tweede en vierde donderdagavond van de maand van 18.30-21.30 uur. Gedurende de hele dag worden er stukken uit de kluis gehaald. Tot 16.30 uur, en tijdens de avondopenstelling tot 21.00 uur, kunt u aanvragen doorgeven. Na 16.30, resp. 21.00 uur wordt geen materiaal meer uitgereikt. Voor een bezoek aan de studiezaal heeft u een bezoekerspas nodig. Deze kunt u aanvragen bij de balie op vertoon van een geldig legitimatiebewijs. Het is mogelijk om als bezoeker (digitale) opnamen te maken van stukken uit de collectie. Er gelden wel een paar regels om de kwetsbare stukken te beschermen en overlast voor anderen te voorkomen. Het is vaak mogelijk om reproducties te bestellen. Bestellingen kunnen schriftelijk, per e-mail of aan de balie van de studiezaal worden ingediend. De levertijd bedraagt twee à drie dagen. Grote opdrachten kunnen een langere levertijd hebben. Uitgebreidere informatie over de toegankelijkheid van de collectie is te vinden op de website: www.westfriesarchief.nl.

Omvang
De collectie omvat op dit moment onder meer ca. 50.000 foto’s (periode 1860-2000), ca. 15.000 negatieven, ca. 3.000 dia’s, ca. 400 niet-technische tekeningen (18de-20ste eeuw), 350 technische tekeningen (19de-20ste eeuw), ca. 300 prenten (eind 16de-20de eeuw), en 10 atlassen (17de-19de eeuw).

Profiel
Het verzamelbeleid van het Westfries Archief richt zich op oostelijk West-Friesland. De oudste collectieonderdelen zijn afkomstig van de gemeenten Hoorn, Enkhuizen en Medemblik. Maar ook een dorp als Wijdenes, de geboorteplaats van professor C. Koeman, is verrassend goed vertegenwoordigd met een flink aantal achttiende-eeuwse topografische tekeningen. Van de vroegere Zuiderzeesteden springen de historische stadsplattegronden het meest in het oog, zoals de kaarten die de bekende kartograaf Lucas Jansz. Wagenaar maakte van zijn geboortestad Enkhuizen. Er zijn veel zeventiende- en achttiende-eeuwse navolgingen van Wagenaars kaarten bekend, de meeste daarvan zijn in de collectie aanwezig. Ze behoren tot het collectieonderdeel ‘Stadhuismuseum Enkhuizen’, dat sinds eind jaren zeventig in fasen naar het Westfries Archief is overgebracht. Hierin zitten behalve stadsplattegronden ook veel afbeeldingen van topografie en gebeurtenissen, portretten en dergelijke, daterend vanaf de vroege zeventiende eeuw. Ook het Westfries Museum te Hoorn heeft een belangrijk deel van zijn collectie papieren documenten in het Westfries Archief ondergebracht. Een laatste aanvulling op de collectie die zeker het vermelden waard is, is het legaat van ir. C. Koeman uit Blokker (niet te verwarren met professor Koeman). Koeman was een verwoed verzamelaar van literatuur over en oude kaarten van West-Friesland. De collectie Koeman bevat onder andere een schitterend ingekleurde stedenatlas van Joan Blaeu uit 1649. Volgens kenners is het een van de mooiste exemplaren die er nog zijn. Andere topstukken uit de collectie zijn de kaarten van het Groot Proces (1637-1695) over de verdeling van de onderhoudskosten van de West-Friese Omringdijk, vervaardigd in opdracht van de Hoge Raad. Handgetekende kaarten uit 1638 van in totaal 18 strekkende meter tonen in detail hoe de Omringdijk er toen uitzag. Van 1651-1654 werd vervolgens het hele gebied binnen de West-Friese Omringdijk gekarteerd door landmeter Johannes Dou uit Leiden. Ook deze manuscriptkaart, waarvan de gegevens door Dou zijn gebruikt voor zijn gedrukte kaart van het hoogheemraadschap van de Uitwaterende Sluizen, wordt in het Westfries Archief bewaard. De kaarten van het Groot Proces zijn in 2005 op cd-rom uitgegeven. Sindsdien zijn ze bijvoorbeeld bruikbaar gebleken voor archeologisch onderzoek. De collectie van het Westfries Archief is de laatste jaren aanzienlijk uitgebreid. Het aantal foto’s, dia’s en negatieven bedraagt inmiddels een veelvoud van het aantal genoemd in de Almanak van Paul van den Brink in 1995. Belangrijkste toeleveranciers van beeldmateriaal zijn de bij het Westfries Archief aangesloten gemeenten. Er zijn bijvoorbeeld afspraken gemaakt met gemeentelijke afdelingen communicatie over aanlevering van persfoto’s. Ook historische verenigingen uit de regio leveren geregeld materiaal.

Website
De beeldbank van het Westfries Archief is raadpleegbaar via de websites www.westfriesarchief.nl en www.archieven.nl. Het overgrote deel van de collectie is gedigitaliseerd. Voor materiaal dat nog niet digitaal beschikbaar is dienen belangstellenden naar de studiezaal te komen. Dat geldt bijvoorbeeld voor de atlassen. Deze maken deel uit van de bibliotheek van het Westfries Archief, waarvan de catalogus eveneens op genoemde websites kan worden geraadpleegd. Verder wordt nog dit jaar in de openbare bibliotheek Hoorn een historisch informatiepunt (HIP) ingericht. Hiertoe werken bibliotheek, Westfries Archief, Westfries Museum en de Vereniging Oud Hoorn samen. Het HIP bestaat uit een fysieke ruimte in de bibliotheek en uit website. De collecties van de samenwerkende instellingen worden hier op thematische wijze ontsloten.

Belangrijkste literatuur

  • Boon, Piet. 1981. Catalogus van de Westfriese Bibliotheek van ir. C. Koeman. Hoorn, Archiefdienst Westfriese Gemeenten.
  • Boon, Piet. 1988. De kaarten van de Westfriese zeekerende dijken uit 1638: een verkenning. In: Caert-Thresoor. Tijdschrift voor de geschiedenis van de kartografie in Nederland, jrg. 7, p. 63.
  • Bruin, Jan de. 2000. ‘De pertinente generale caerte’ van West-Friesland (1651-1654) en de landmeter Johannes Dou. In: Caert-Thresoor. Tijdschrift voor de geschiedenis van de kartografie in Nederland, jrg. 19, pp. 1-7.
  • Aten, Diederik en Jan de Bruin. 2004. Een gemene dijk? Verwikkelingen rond de dijkzorg in West-Friesland. De watersnood van 1675-1676. Purmerend: Hoogheemraadschap Noordhollands Noorderkwartier.
  • Aten, Diederik en Jan de Bruin. 2005. Noorderkwartier perfect gemeten. Purmerend-Hoorn, cd-rom + tekstboekje.
Ga naar de website van het Westfries Archief Ga naar de beeldbank Ga naar Archieven.nl
Kaartencollecties in Nederland

Nationaal Archief

15
sep

Collectie kaarten en tekeningen van het Nationaal Archief in Den Haag (door Gijs Boink, 2009/2011)

Adres en contactgegevens
Nationaal Archief
Prins Willem-Alexanderhof 20
Postbus 90520, 2509 LM Den Haag
Contactpersonen: Ron Guleij (Onderzoek), René Haubourdin (Acquisitie en Dienstverlening) en Gijs Boink (Collectiebeheer)
Informatie: 070-3315400 of info@nationaalarchief.nl

Toegankelijkheid
De studiezaal van het Nationaal Archief is op dinsdag geopend van 9.00 tot 21.00 uur, op woensdag t/m vrijdag van 9.00 tot 17.00 uur en eens in de twee weken op zaterdag van 9.00 tot 17.00 uur. Bij uw eerste bezoek meldt u zich aan de hoofdbalie in de hal van het Nationaal Archief. Hier wordt u, nadat u zich gelegitimeerd heeft, als bezoeker ingeschreven. Bij elk volgend bezoek aan de studiezaal volstaat het dat u zich meldt met het bezoekersnummer dat u bij de eerste inschrijving heeft ontvangen.
Het aanvragen van originele stukken kan in de studiezaal tot één uur voor sluitingstijd. Ook is het mogelijk via internet stukken te reserveren; houdt hierbij wel rekening met een behandelingstermijn van twee werkdagen. Van materiaal dat veel aangevraagd wordt zijn in een aparte studiezaal microfilms of -fiches beschikbaar. Er gelden enige beperkingen: kwetsbare stukken, stukken van bijzondere cultuur-historische waarde en stukken waarop een beperking van de openbaarheid berust, kunnen niet aangevraagd worden.
Met inachtneming van deze beperkingen kunnen hoogwaardige reproducties besteld worden. Dit kan direct in de studiezaal aan de reproductiebalie, op schriftelijk verzoek en per e-mail. Wanneer een bestelling niet aan de balie geschiedt, is een duidelijke bronverwijzing (nummer toegang, inventarisnummer en eventueel pagina- of documentnummer) vereist. De levertijd van hoogwaardige reproducties bedraagt maximaal drie weken. Wanneer u speciale wensen heeft of een grote opdracht wilt plaatsen, is het raadzaam eerst de mogelijkheden te bespreken.
Het Nationaal Archief biedt bezoekers ook de mogelijkheid zelf opnames te maken met een meegebrachte camera zonder flits .
Uitgebreide informatie over toegankelijkheid van de collectie is te vinden op de website: https://www.nationaalarchief.nl/onderzoeken.

Websites

Omvang
Bij het Nationaal Archief ligt bijna duizend jaar geschiedenis van Nederland opgeslagen in zo’n 100 kilometer aan archieven. Al dit bronnenmateriaal is afkomstig van de centrale overheid, het graafschap Holland, de gewestelijke en provinciale bestuursinstellingen in Zuid-Holland en van particuliere instellingen en privé-personen. Hiertoe behoort ook de grootste collectie kaarten en tekeningen in Nederland: naar schatting beheert het Nationaal Archief ongeveer 300.000 kaarten, tekeningen, kaartboeken, atlassen en topografische tekeningen. Circa de helft hiervan bestaat uit manuscriptmateriaal. Juist door de directe samenhang met de archieven vormt de kaartencollectie zowel op nationaal als op internationaal niveau een topcollectie.

Profiel
De Nederlandse archiefwet verplicht overheidsinstellingen hun archieven na 20 jaar aan een openbare archiefinstelling over te dragen. Het Nationaal Archief is de bewaarplaats voor archieven voor de centrale overheid en de provincie Zuid-Holland. Zoals hierboven al aangehaald, worden zodoende in het Nationaal Archief kaarten en tekeningen beheerd die onderdeel uitmaken van de archieven van de centrale overheid en van de provinciale overheid van Zuid-Holland. Omdat de ‘oude’ provincie Holland pas in 1840 definitief in twee delen werd gesplitst, bevat de collectie ook veel kaarten en tekeningen van de noordelijke helft van die provincie. Hiernaast worden ook archieven en verzamelingen van particuliere personen en bedrijven verworven. Doordat archiefdiensten de verworven archieven en collecties indelen naar herkomst, dus naar archiefvormende instantie, bestaat er geen centrale kaartencatalogus. In het toegangenbestand van het Nationaal Archief zijn de inventarissen – de ‘wegwijzers’ – op de kaartencollecties herkenbaar door een lettercode die voorafgegaan wordt door het getal 4 en een punt. De kaartencollecties volgen de indeling naar archiefvormer echter niet altijd één op één. In de negentiende eeuw is getracht het aanwezige materiaal in een aantal thematische verzamelingen onder te brengen. Zo is het beeldmateriaal dat integraal onderdeel uitmaakte van het archief van bijvoorbeeld de Verenigde Oost-Indische Compagnie of de Raad van State, overgebracht naar collecties die veel breder van opzet zijn. Helaas is bij het opbouwen van deze thematische verzamelingen weinig aandacht geschonken aan de herkomst of de relatie tussen de kaarten en geschreven documenten. Hierdoor kan de reconstructie van de context waarin een bepaalde kaart geplaatst moet worden (zoals – niet onbelangrijk – de ontstaansgeschiedenis) een hele opgave zijn. Gelukkig is er toch vaak een vorm van verwijzing aanwezig.

Het is onmogelijk in kort bestek een uitputtend overzicht van de gehele collectie te geven. Daarom vindt u hier een opsomming van de belangrijkste onderdelen ervan.
De kern van de collectie wordt gevormd door de verzameling ‘Buitenlandse Kaarten vóór 1900’ (beter bekend als de collectie Leupe) en de verzameling ‘Binnenlandse Kaarten vóór 1900’ (beter bekend als de collectie Hingman). In de collectie Leupe vindt u onder andere kaarten afkomstig van de handelscompagnieën VOC en WIC. Belangrijkste onderdelen van de collectie Hingman zijn de kaartbestanden van de Staten-Generaal, de Staten van Holland en de Raad van State. Andere belangrijke collecties worden gevormd door de kaarten en tekeningen van het Ministerie van Koloniën, van het Ministerie van Marine, en de Waterstaatskaarten. De kaartverzamelingen die een duidelijke militaire oorsprong hebben, zoals die van het Ministerie van Oorlog/Defensie en een deel van het materiaal van de Raad van State, worden beschreven in verschillende min of meer thematische opgezette toegangen, zoals onder andere plans van vestingen, binnenlandse gedrukte kaarten en situatiekaarten, waaronder een serie Hottingerkaarten en Hattinga-atlassen. Series topografische kaarten, zoals de Ferrariskaarten en de Topographische en Militaire Kaart van het Koningrijk der Nederlanden (TMK), zijn te vinden in de inventaris op de collectie die afkomstig is van de Topografische Dienst. Daarnaast is er een collectie tekeningen afkomstig van de Rijksgebouwendienst en treft u vanzelfsprekend enkele collecties Zuid-Hollandse kadastrale kaarten. De collectie losse aanwinsten, die naar zijn aard een zeer brede opzet kent, mag hier niet onvermeld blijven.
In voorkomende gevallen zijn kaarten en tekeningen integraal onderdeel gebleven van het eigenlijke archief waartoe ze behoren. Zo zijn de tekeningen van het Bureau Registratie Verdedigingswerken (ook wel bekend als het ‘Bunkerarchief’, dat bijna 10.000 militaire kaarten en tekeningen over de ca. 2.000 bunkers die tijdens de Duitse bezetting in Nederland zijn gebouwd bevat) alleen via de inventaris op dat archief te vinden.

Kort en goed: de collectie kaarten en tekeningen van het Nationaal Archief is groot en divers. Daardoor is ze niet voor elk onderzoek even doorzichtig. Daarom hier een goede raad: lees, wanneer u uw onderzoek begint, altijd de inleiding op de inventaris. Helpt dat niet, schroom dan niet vragen te stellen. De medewerkers van de informatiebalie denken graag met u mee en roepen indien nodig de inhoudelijk specialisten erbij.

Op de studiezaal zijn enkele hulpmiddelen aanwezig zoals een systematisch overzicht, een overzicht op onderwerp en een verzameling bladwijzers. Ook vindt u hier een aparte historisch-kartografische handbibliotheek. U treft er de belangrijkste naslagwerken, monografieën en facsimiles.

Beeldbanken en portals

  • In de Beeldbank van het Nationaal Archief kan gebladerd én gericht gezocht worden naar kaarten en tekeningen. Tevens zijn een aantal selecties van kaarten opgenomen, zoals kaarten door Johannes Vingboons, kaarten van Zuid-Holland en kaarten van de VOC. URL: www.gahetna.nl/collectie/afbeeldingen/kaartencollectie.
  • De komende jaren zal hier steeds meer kaartmateriaal digitaal beschikbaar komen. Het streven is om in de digitale inventarissen bij de afzonderlijke inventarisnmumers direct een afbeelding van de betreffende kaart én een link naar de beeldbank op te nemen.
  • Het Nationaal Archief is een van de instellingen die deelnemen aan de Atlas of Mutual Heritage. Hierin vindt u kaarten en tekeningen van voornamelijk de VOC en WIC. URL: www.atlasofmutualheritage.nl.

Belangrijkste literatuur

  • P. van den Brink (red.). 1995. Almanak verzamelingen topografisch beeldmateriaal: een overzicht van kaartenverzamelingen en topografisch-historische atlassen in Nederland. Den Haag, Koninklijke Bibliotheek.
  • M. Donkersloot-de Vrij. 1981. Topografische kaarten van Nederland vóór 1750: handgetekende en gedrukte kaarten aanwezig in de Nederlandse rijksarchieven. Groningen: Wolters-Noordhoff.
  • B. van ’t Hoff. 1961. De kaartenverzameling van het Algemeen Rijksarchief. In: Nederlands Archievenblad, (1961 nr. 2), pp 49-63.
  • C. Koeman, 1961. Collections of maps and atlases in the Netherlands: their history and present state. Leiden: Brill.

Online:

  • www.cultuurwijzer.nl/cultuurwijzer.nl/cultuurwijzer.nl/i000420.html
  • www.historischecartografie.nl/Logboek/Collecties/Toegangen-op-kaartcollectie-Nationaal-Archief.html
Ga naar de website Ga naar de beeldbank Ga naar de Atlas of Mutual Heritage
Kaartencollecties in Nederland

Collectie kaarten en atlassen van de Universiteitsbibliotheek Leiden

15
jun

Collectie kaarten en atlassen van de Universiteitsbibliotheek Leiden (door Martijn Storms, 2009)

Adres en contactgegevens
Universiteitsbibliotheek Leiden
Witte Singel 27
2311 BG Leiden
Contactpersoon: Martijn Storms (conservator kaarten en atlassen)
Tel.: 071-5272855
E-mail: m.storms@library.leidenuniv.nl

Toegankelijkheid
De Leeszaal Bijzondere Collecties (Dousa Zaal) is geopend van maandag t/m vrijdag van 9.00 tot 17.30 uur (tijdens het zomerreces van 9.00 uur tot 16.45 uur). Gedurende de hele dag worden er stukken uit de kluis gehaald, behalve tussen 12.30 en 13.30. Tot 16.00 kunt u aanvragen doorgeven. Na 16.30 wordt geen materiaal meer uitgereikt. Voor een bezoek aan de leeszaal heeft u een lenerspas of inzagepas nodig. Deze kunt u aanvragen bij de uitleenbalie op vertoon van een geldig legitimatiebewijs. Het is mogelijk om als bezoeker (digitale) opnames te maken van stukken uit de collectie. Er gelden wel een paar regels om de kwetsbare stukken te beschermen en overlast voor anderen te voorkomen. Het is vaak mogelijk om reproducties te bestellen van materiaal uit de bijzondere collecties. Bestellingen kunnen schriftelijk, per e-mail of aan de balie van de Leeszaal worden ingediend. De levertijd bedraagt ongeveer twee à drie weken. Opdrachten van grotere omvang hebben een langere levertijd. Uitgebreidere informatie over de toegankelijkheid van de collectie is te vinden op de website: https://www.bibliotheek.universiteitleiden.nl/bezoek-en-gebruik.

Omvang
De collectie Kaarten en Atlassen omvat op dit moment onder meer ca. 60.000 kaarten (waarvan ca. 3.000 manuscriptkaarten), ca. 1.500 atlassen, ca. 24.000 topografische prenten (waarvan ca. 12.000 van Nederland en ca. 12.000 van het buitenland), ca. 1.600 topografische tekeningen van Nederland en ca. 10 globes.

In 2013-2014 is de kaartencollectie aanzienlijk uitgebreid. Zie daarvoor de beschrijving uit 2019 die in deze rubriek verscheen.

Profiel
Verreweg het grootste deel van de collectie kaarten en atlassen werd in 1872 als legaat verworven van J.T. Bodel Nijenhuis. De jurist Johannes Tiberius Bodel Nijenhuis (1797-1872) was firmant van uitgeverij Luchtmans, secretaris van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde en verwoed verzamelaar van kartografisch en topografisch materiaal. In 1866 had Bodel in zijn testament op laten tekenen: “Mijne verzameling van losse kaarten en kaartboeken wenschte ik ten nutte der wetenschap zeer gaarne bij elkander behouden te zien. Daartoe zal zij aan een openbaren lands inrichting gratis moeten worden aangeboden worden, met de kassen waarin zij zich bevinden. Liefst zag ik haar in de Bibliotheek der Leidsche Hogeschool.” Bodel Nijenhuis verzamelde kaarten met als doel een beeld van de Nederlandse geschiedenis te kunnen schetsen. Zelf schreef hij in 1846 over zijn eigen kaartencollectie: “Het verzamelen, kennen, vergelijken, beoordelen en beschrijven van die Kaarten, in verband met de narigten der geschiedschrijvers en in betrekking met haren oorsprong, uitvoering en kunst waarde, zal daarom voor zeker eene belangrijke bijdrage mogen geacht worden ter voorlichting bij de beoefening van de geschiedenis des vaderlands.” De oorspronkelijke collectie Bodel Nijenhuis omvatte ca. 50.000 kaarten, 350 atlassen, 22.000 topografische prenten (ongeveer een derde betrekking hebbend op Nederland) en 1.550 tekeningen van Nederland. De collectie is uitgebreid met stukken die reeds uit vroeger eeuwen in de UB Leiden berustten, waaronder de in 1690 verworven kartografische collectie van Isaac Vossius (1618-1689), bestaande uit 25 atlassen en 187 zestiende-eeuwse kaarten. Verder is de collectie uitgebreid met 330 handgetekende zeekaarten (1704-1726) van de firma Van Keulen (aangekocht in 1908), kaarten en atlassen van het voormalig Ministerie van Koloniën (in 1963 en 1979), het archief van Youssouf Kamal’s Monumenta Cartographica Africae et Aegypti (in 1959 in bruikleen gegeven en in 1988 door de erfgenamen van F.C. Wieder geschonken) en een collectie van 340 Nederlandse schoolatlassen van professor C. Koeman (aangekocht in 1990).

Beeldbanken en portals

  • Binnen de beeldbank van de Bijzondere Collecties van de Universiteitsbibliotheek Leiden Digital Special Collections kan gebrowsed en specifiek gezocht worden in de gedigitaliseerde kaarten. Tot op heden zijn er ca. 600 manuscriptkaarten in de beeldbank opgenomen. URL: disc.leidenuniv.nl.
  • Op de website Atlas of Mutual Heritage zijn 171 kaarten uit de Leidse Universiteitsbibliotheek opgenomen. URL: www.atlasofmutualheritage.nl.
  • Momenteel worden ca. 14.000 topografische prenten en tekeningen van Nederland gedigitaliseerd. Naar verwachting zal deze collectie in 2011 zowel op de website van Het Geheugen van Nederland als in Digital Special Collections ontsloten zijn. URL: www.geheugenvannederland.nl.

Belangrijkste literatuur

  • Martijn Storms (red.). 2008. De verzamelingen van Bodel Nijenhuis. Kaarten, portretten en boeken van en pionier in de historische cartografie. Leiden: Universiteitsbibliotheek. [Kleine publicaties van de Leidse Universiteitsbibliotheek Nr. 76]
  • Dirk de Vries (red.). 1989. Kaarten met geschiedenis 1550-1800. Een selectie van oude getekende kaarten van Nederland uit de Collectie Bodel Nijenhuis. Utrecht: HES & De Graaf.
  • Dirk de Vries. 1981. Atlases and maps from the library of Isaac Vossius (1618-1689). In: International Yearbook of Cartography, 21 (1981), 177-194.
  • Dirk de Vries. 1998. ‘Het kostte mij …’: 25 jaar aanwinsten van de Collectie Bodelnijenhuis. Leiden: Universiteitsbibliotheek. [Kleine publicaties van de Leidse Universiteitsbibliotheek Nr. 28]
Ga naar Digital Collections Ga naar Atlas of Mutual Heritage Ga naar Het Geheugen van Nederland