Kaartencollectie van de Universitaire Bibliotheken Leiden (door Martijn Storms, 2019)
Adres en Contactgegevens
Universiteitsbliotheek Leiden
Bezoekadres: Witte Singel 27, 2311 BG Leiden
Contactpersoon: Martijn Storms (conservator kaarten en atlassen)
Telefoonnummer: +31 (0)71 527 2855
E-mailadres: m.storms@library.leidenuniv.nl
Website: https://www.bibliotheek.universiteitleiden.nl/bijzondere-collecties/over-ons/kaarten-en-atlassen
Toegankelijkheid
Kaarten en atlassen kunnen bestudeerd worden in de Leeszaal Bijzondere Collecties. Voor een bezoek aan de leeszaal is een geldige bibliotheekpas (LU-card) nodig. Bij de receptie van de Universiteitsbibliotheek (UB) kunt u op vertoon van een geldig legitimatiebewijs een jaarpas (€ 30,-) of dagpas (€ 10,-) laten maken. Materialen kunnen voorafgaand aan uw bezoek online aangevraagd worden of op de dag zelf tot 15.30 uur. Houders van een dagpas kunnen géén materialen aanvragen die geplaatst zijn op andere locaties dan de UB. De kaartencollecties bevinden zich echter vrijwel uitsluitend in de UB zelf.
Omvang
De collectie kaarten en atlassen bevat ongeveer 100.000 losse kaartbladen, waaronder ruim 3.000 manuscriptkaarten, ongeveer 3.500 atlassen en zo’n 25.000 topografische prenten en tekeningen. Het aantal kaarten in atlassen en boeken is nooit geteld, maar zijn er mogelijk nog eens 100.000. In de collectie bevinden zich slechts acht, uitsluitend moderne, globes.
Profiel
In de eerste aflevering van deze rubriek is de collectie van de Universiteitsbibliotheek Leiden ook al beschreven (Storms, 2009). In 2013-2014 is de kaartencollectie echter aanzienlijk uitgebreid, met name met de verzamelingen van de bibliotheken van het Koninklijk Instituut voor de Tropen (zie Koninklijk Instituut voor de Tropen door Peter Levi, 2012) en het Koninklijk Instituut voor Taal-, Land- en Volkenkunde (zie Koninklijk Instituut voor Taal-, Land- en Volkenkunde door Lam Ngo, 2012). De kern van de kaartencollectie is het legaat van Johannes Tiberius Bodel Nijenhuis (1797-1872), wereldwijd een van de grootste particuliere kaartverzamelaars aller tijden. Na zijn overlijden is zijn verzameling kartografie en topografie overgebracht naar de Leidse universiteitsbibliotheek. De Collectie Bodel Nijenhuis bevat kaarten van de gehele wereld. Ongeveer een derde heeft betrekking op Nederland en België. Ongeveer een vijfde deel betreft gebieden buiten Europa. Bijzonder binnen deze collectie is het grote aantal manuscriptkaarten, waaronder zeekaarten van de VOC, fortificatieplattegronden en landmeterskaarten van waterstaatkundige situaties en grondbezit. Wanneer Bodel Nijenhuis kaarten niet zelf aan kon schaffen liet hij handgetekende kopieën maken. Zo bevinden zich honderden door J.C. Wendel nagetekende kaarten in de collectie. Bodel Nijenhuis wist zijn verzameling verder uit te breiden door veel kaarten te kopen op veilingen, waaronder die van de collecties van Johan Meerman (1824), W.R.E. baron Van Heeckeren van Waliën (1834) en C.R.T. baron Kraijenhoff (1840). Ook sneed hij veel kaarten uit boeken, en versneed hij zelfs kaartbladen waar meer dan één kaart op afgebeeld was. Dit vanwege de strikt geografische ordening van zijn collectie. De variëteit aan kaartmateriaal in de Collectie Bodel Nijenhuis is groot en loopt uiteen van (doorgaans losbladige) meerbladige wandkaarten tot efemeer kartografisch materiaal. Qua datering loopt de collectie uiteen van het begin van de zestiende tot het einde van de negentiende eeuw: Bodel Nijenhuis verzamelde zowel oude als contemporaine kaarten. Kleinere vermeldingswaardige collecties zijn de Collectie Vossius (25 atlassen en 187 zestiendeeeuwse Italiaanse kaarten), de Collectie Van Keulen (334 handgetekende zeekaarten uit de vroege achttiende eeuw) en de Collectie Koeman (340 schoolatlassen). In 2013 sloot de bibliotheek van het KIT haar deuren. Ondermeer de gehele kartografische collectie werd ondergebracht bij de Universitaire Bibliotheken Leiden (UBL). Deze collectie kan onderverdeeld worden in drie deelcollecties. Ten eerste de koloniale erfgoedcollectie van ca. 11.000 kaartbladen van Nederlands-Indië, Suriname en de Antillen. Ten tweede een moderne collectie van kaarten en plattegronden van landen in Latijns Amerika, Afrika en Azië van ca. 15.000 bladen en 1.000 atlassen. Naast deze twee collecties is ook de Collectie Coomans-Eustatia, een verzameling van ongeveer 250 kaarten van de Nederlandse Antillen en het Caraïbisch gebied, overgenomen van het KIT. In 2014 werd ook de collectie van het KITLV bij de UBL ondergebracht. Dit in Leiden gevestigde onderzoeksinstituut heeft een collectie van zo’n 16.000 kaarten van met name de voormalige Nederlandse koloniën bijeengebracht. Met de komst van de KIT- en KITLV-collecties is de nadruk van de kartografische collectie van de UBL veel sterker op kaarten en atlassen van de voormalige Nederlandse koloniën komen te liggen, met name op Nederlands Indië. Op dit gebied beheert de UBL een van de meest uitgebreide collecties. De focus op Aziatische collecties wordt nog verder versterkt met de ingehuisde verzamelingen van het aan de Universiteit Leiden gelieerde Sinologisch Instituut (ca. 250 kaarten van China) en het Instituut Kern (ca. 600 kaartbladen van India). Last but not least wordt hier de Serrurier Collectie vermeld, bestaande uit ongeveer 500 kaartbladen van Japan, verzameld door Philipp Franz von Siebold en andere officials op Deshima. Ook in deze collectie bevinden zich vele manuscriptkaarten.
Website
Vrijwel de volledige collecties van het KIT en KITLV, en een groeiend gedeelte van de Collectie Bodel Nijenhuis zijn beschreven in de online catalogus (https://catalogue.leidenuniv.nl). In de beeldbank van de UBL, Digital Collections (https://digitalcollections.universiteitleiden.nl), zijn bijna 20.000 kaarten te vinden, met name van de collecties van KITLV en de koloniale collectie van het KIT. De Collectie Van Keulen is ook in zijn geheel opgenomen, en ongeveer 2.000 kaarten uit de Collectie Bodel Nijenhuis, waaronder veel kaarten van het Caraïbisch gebied. Vooralsnog is er ook een aparte kaartenviewer voor de koloniale kaarten van het KIT (http://maps.library.leiden.edu/) waarbinnen op plaatsnaam gezocht kan worden. Er wordt momenteel echter gewerkt aan een nieuwe toegang voor gegeorefereerd kaartmateriaal die deze viewer op termijn zal vervangen. Samen met de kaarten die in het project Maps in the Crowd gegeorefereerd zijn, zullen deze op één plek geografisch doorzoekbaar worden gemaakt. Bijna 14.000 topografische prenten en tekeningen van Nederland zijn toegankelijk via het Geheugen van Nederland (www.geheugenvannederland.nl/nl/geheugen/pages/collectie/Topografie+van+Nederland). Deze collectie zal binnen enkele jaren in Digital Collections opgenomen worden.
Recente Literatuur
- Jong, Remy de & Martijn Storms. 2018. ‘De kaartenveiling van Krayenhoff’, in: De Boekenwereld 34, 4: 32-35.
- Leca, Radu. 2017. Japan in Kaart / Mapping Japan. Leiden: Japanmuseum SieboldHuis.
- Levi, Peter. 2012. ‘Kaartencollecties in Nederland. Koninklijk Instituut voor de Tropen (KIT) in Amsterdam’, in: Caert-Thresoor 31,3: 93-94.
- Ngo, Lam. 2012. ‘Kaartencollecties in Nederland. Koninklijk Instituut voor Taal-, Land- en Volkenkunde (KITLV) in Leiden’, in: Caert-Thresoor 31, 1: 26-27.
- Storms, Martijn. 2009. ‘Kaartencollecties in Nederland. Collectie kaarten en atlassen van de Universiteitsbibliotheek Leiden’, in: Caert-Thresoor 28, 2: 55-56.
- Storms, Martijn. 2014. ‘UB Leiden zet Azië op de kaart. Complete kartografische collectie KIT blijft behouden in Leiden’, in: Geo-Info 11, 2: 34-37.
- Storms, Martijn. 2018. ‘Leiden and the Dissemination of Asian Cartography’, in: Mirela Altic, Imre Josef Demhardt & Soetkin Vervust (eds.), issemination of Cartographic Knowledge. Cham: Springer: 347-362.