Collectie Kaarten & Atlassen van Allard Pierson UvA (door Jan W.H. Werner, 2014)
Adres en Contactgegevens
Bezoekadres: Oude Turfmarkt 129, 1012 GC Amsterdam
Postadres: Postbus 94436, 1090 GK Amsterdam
Telefoon: 020-5252354 (conservator), 020-5256001 (balie)
Contactpersoon: Reinder Storm, teamleider/conservator Cartografie, Geografie en Reizen
Emailadres: maps-uba@uva.nl
Toegankelijkheid
De Kaartenzaal heeft 8 à 10 studieplaatsen en is net als alle onderzoekzalen van de Bijzondere Collecties (BC) voor bezoek geopend van maandag tot en met vrijdag 9.30-17.00 uur.
Met een geldige bibliotheekpas of een collegekaart van de UvA kunt u via de online catalogus uw aanvraag van materiaal buiten de Kaartenzaal van tevoren thuis doen. Kostbaar materiaal kan soms pas na een dag geleverd worden en na toestemming van de conservator op afspraak geraadpleegd worden. Dat geldt niet voor de boeken in de handbibliotheek, de kaarten, en de atlassen in het kaartenmagazijn (alle plaatsnummers beginnend met: OTM: HB-KZL). Die worden ter plekke gehaald. Zij kunnen eventueel van te voren per email gereserveerd worden. Op dit moment zijn nog niet alle kaarten in de online catalogus of de beeldbank vindbaar.
De handbibliotheek in de studiezaal is vrij toegankelijk en omvat kartografische en geografische literatuur, bibliografieën, catalogi, atlassen, facsimiles en verwante plaatwerken. Plat, niet kwetsbaar materiaal tot A0 kan vaak meteen ter plekke gescand worden, andere documenten worden door de fotodienst gedigitaliseerd. Op de website zijn de tarieven te vinden. Het nemen van snapshots zonder statief en flits ten dienste van eigen onderzoek is toegestaan. Voor het publiceren van beelden is altijd toestemming vereist.
Omvang
Qua omvang en kwaliteit heeft de collectie Kaarten & Atlassen een internationale allure en behoort tot de belangrijkste in het land. Zij telt ongeveer 175.000 kaartbladen, 5.000 atlassen en enige tientallen globes en planetaria. Alle perioden zijn vertegenwoordigd, wat bij onderzoek mooie tijdsdoorsneden in de geografische ontwikkeling van gebieden oplevert. Afhankelijk van de exacte definiëring zijn tienduizenden kaartbladen en honderden atlassen als ‘oud’ te karakteriseren. Zij representeren voor een belangrijk deel de hoogtijdagen van de Amsterdamse kartografie. De boekhistorische inslag van de Bijzondere Collecties en het geografische perspectief van het KNAG hebben een kenmerkend, veelzijdig stempel op de collectie gedrukt.
Profiel
De eerste atlassen van de collectie treffen we aan in de gedrukte catalogus uit 1612 van wat toen nog de Stedelijke Bibliotheek was. In 1632 werd hij tevens bibliotheek van het Athenaeum Illustre en in 1877, gelijk met de oprichting van de gemeentelijke universiteit, ontstond de huidige Universiteitsbibliotheek Amsterdam (UBA). Door de eeuwen heen heeft de collectie zich gestaag ontwikkeld, te midden van een omgeving waar de drukkerij, kartografie, handel en zeevaart een ongekende bloei doormaakten. In 2007 werden alle collecties met een bijzonder karakter, waaronder de kartografische, qua huisvesting losgemaakt van de centrale UB. Zij maken sindsdien als sector Bijzondere Collecties samen met het Allard Pierson Museum, de buren, deel uit van de divisie UvA Erfgoed. De kaarten en atlassen maken deel uit van een groter kennisdomein, Cartografie, Geografie en Reizen. Toen in 1880 de bibliotheek en kaartenverzameling van het Koninklijk Nederlands Aardrijkskundig Genootschap (KNAG) in langdurig bruikleen onder de hoede van de UB werd genomen kreeg de bibliotheek op dit vakgebied een enorme impuls.
In 1936 werd de Vereniging van Vrienden van de Universiteitsbibliotheek van Amsterdam opgericht die zich sindsdien niet onbetuigd gelaten heeft als het om monumentale kartografische schenkingen gaat. Sinds het begin van de jaren 1990 kwam daar het Dr. Th.J. Steenbergenfonds bij met schenkingen van voor de universiteit onbetaalbare kapitale atlassen en kaarten uit de Gouden Eeuw. In 2013 werd het Jansoniusfonds ingesteld, dat exclusief ter ondersteuning van de historische kartografie aan de UvA is opgericht. Dankzij dat fonds kon al in hetzelfde jaar de ‘Jansoniusconservator’ (i.c. dr. Peter van der Krogt) bij de Bijzondere Collecties aangesteld worden en in samenwerking met de leerstoelgroep Boekwetenschap en handschriftenkunde kon een aanvang gemaakt worden met onderwijs in de historische kartografie aan de UvA. Het historisch-kartografische onderzoeksprogramma Explokart kwam mee uit Utrecht en is nu met het team Kaarten & Atlassen verbonden.
Oude deelcollecties zijn de Collectie Muller (atlaskaarten 16e-18e eeuw), de Collectie zeekaarten van het Bureau Hydrografie en de Collectie A.M. van de Waal (Amsterdam), om enkele voorbeelden te noemen. In de afgelopen jaren groeide de kartografische verzameling met sprongen door het aanvaarden van de collectie van het Economisch Geografisch Instituut van de Erasmus Universiteit, een aanzienlijk deel van de kaartencollectie van de Topografische Dienst in Emmen, de Collectie Philip W. Spangenberg (stedenbouwkunde), de Collectie Paul Mijksenaar (kartografie, vormgeving, openbaar vervoersnetten enz.) en de oude kaarten van het voormalige ministerie van VROM. Van de meeste zijn online alleen collectiebeschrijvingen te vinden. Ter plekke zijn de oude papieren inventarissen natuurlijk wel aanwezig en de catalogisering per kaart is intussen in volle gang en voor sommige al voltooid. Tentoonstellingen in het recente verleden waren Atlas Maior van Blaeu (2008) en Atlas der Neederlanden (2013/14).
De oude kaarten en atlassen mogen zich in een steeds grotere belangstelling verheugen. Dat verschijnsel stelt de moderne kartografie wel eens in de schaduw. Ook daarvan is namelijk bijzonder veel aanwezig, vanzelfsprekend van ons land maar ook van onze koloniale geschiedenis uit de 19e en 20e eeuw. Topografische kaarten en een brede keuze aan onderwerpen in de kaarten dekken de hele wereld af in uiteenlopende schalen.
Websites en beeldbanken
Kartografisch materiaal is op diverse beeldbanken van de BC terug te vinden. Losse kaarten en stedenboeken treft u aan op de beeldbank Kaarten en Atlassen, talloze kaarten van Suriname zijn ondergebracht bij de beeldbank Suriname 1599-1975 en op de beeldbank Boeken en Handschriften zijn diverse atlassen blad voor blad in te zien. In totaal is op de BC beeldbanken een selectie van enkele duizenden kaarten en tientallen atlasdelen uit de collectie te vinden.
– Online catalogus UBA: opc.uva.nl
– Bijzondere Collecties UvA: www.bijzonderecollecties.uva.nl
– Beeldbank Kaarten & Atlassen (met losse kaarten en stedenboeken): dpc.uba.uva.nl/kaartencollectie
– Beeldbank Surinamica (met de kaarten van Suriname): dpc.uba.uva.nl/suriname
– Beeldbank Boeken en Handschriften (met een aantal atlassen): boekenhandschrift.dpc.uba.uva.nl/
– Interactieve proefwebsite Atlas der Neederlanden: mapserver.sara.nl/atlasderneederlanden/atlas/
Literatuur
- Burger, C.P. jr., Catalogus geographie en reizen van de Bibliotheek der Universiteit van Amsterdam, eerste gedeelte. Amsterdam: Universiteitsbibliotheek, 1923.
- Dornseiffen, I., Catalogus der boeken en kaarten van het Aardrijkskundig Genootschap op 1 juli 1878. Amsterdam: Aardrijkskundig Genootschap, 1878. Met vijf vervolgen, tot en met 1881.
- Koeman, C., Collections of maps and atlases in the Netherlands, their history and present state. Leiden: Brill, 1961. Aldaar: pp. 183-186.
- Sijmons, Albert H., Catalogue of atlases, volume I: atlases published before 1801. Amsterdam: Universiteitsbibliotheek, 1987. (In typoscript)
- Werner, Jan, “De kaarten- en atlassencollectie van het Koninklijk Nederlands Aardrijkskundig Genootschap in de Universiteitsbibliotheek Amsterdam”, in: NVK Publikatiereeks 22 (1997), pp. 63-82. Ook verschenen in Kartografisch Tijdschrift XXII 3 (1997) pp. 21-33.
- Werner, J.W.H., “Kaarten in beweging”, in: Geo-Info, Tijdschrift voor Geo-Informatie Nederland 11 (2007) pp. 426-432.