Kaartencollectie van het Haags Gemeentearchief (door Ewoud Mijnlieff, 2018)

Adres en contactgegevens
Studiezaal Haags Gemeentearchief
Bezoekadres: Spui 70, 2511 BT Den Haag (ingang via het atrium van het stadhuis)
Openingstijden: dinsdag tot en met vrijdag van 9.00 – 17.00 uur
Telefoonnummer: 070-3537013
E-mailadres: info@haagsgemeentearchief.nl
Websites: www.denhaag.nl/nl/bestuur-en-organisatie/haags-gemeentearchief.htm en www.haagsebeeldbank.nl

Toegankelijkheid
Het Haags Gemeentearchief (HGA) is gevestigd in het in 1995 gereedgekomen stadhuis van Den Haag, ontworpen door Richard Meier. De studiezaal van het archief bevindt zich op de begane grond van het atrium. De depots met de archieven, collecties en de bibliotheek bevinden zich eveneens in het gebouw. De toegang tot het archief is kosteloos. De collecties van het Haags Gemeentearchief zijn online toegankelijk via www.haagsebeeldbank.nl. Aan verdere digitalisering wordt gewerkt, onder meer door digitaliseren op verzoek. Archief-, beeld- en kaartmateriaal dat digitaal beschikbaar is, wordt slechts bij uitzondering op de studiezaal in de oorspronkelijke vorm ter inzage gegeven. Van de studiezaal is een deel als leeszaal en een deel voor raadpleging van originele documenten ingericht. Een klein deel van de collectie van het Haags Gemeentearchief bevindt zich op de studiezaal: de digitale collecties, microfiches, een kleine handboekerij en een beperkt aantal kadasterkaarten. Een deel van de afbeeldingen, ook kaarten en plattegronden,en de muziek en films is wegens de rechten die erop rusten in digitale vorm uitsluitend op zaal in te zien. De kadasterkaarten zijn opgenomen in de inventaris op de kadasterplattegronden. Verkleinde kopieën van enkele plattegronden vindt u in witte portefeuilles. Veel plattegronden zijn vanwege het grote formaat of wegens de fysieke toestand niet ter inzage. Stukken uit de depots worden aangevraagd vanuit de studiezaal. U moet zich hiervoor kunnen legitimeren. Aanvragen kunnen worden ingediend tot 16:15 uur.

Omvang
De collectie kaarten en plattegronden van het Haags Gemeentearchief omvat meer dan 5.200 items. Iets meer dan de helft is onderdeel van archieven, de overige kaarten zijn onderdeel van de Topografisch-Historische Atlas. Behalve de losse kaarten zijn er tevens 36 atlassen, waaronder een volledige Blaeu-atlas. De plattegronden van het HGA beslaan de periode van ca. 1530 tot heden. Er zijn enkele series grootschalige stadsplattegronden in de schalen 1:1.000, 1:2.000, 1:5.000 en 1:10.000 vanaf 1914 tot heden door de Gemeentelijke Dienst voor de Volkshuisvesting en haar rechtsopvolgers.

Profiel
De kaartencollectie van het Haags Gemeentearchief vindt haar oorsprong in de magistraatsbibliotheek uit de zeventiende eeuw. Door de inval van de Geldersen in 1528 en de beginjaren van de Opstand is veel van de oudere, oorspronkelijke archieven verloren gegaan. Uit de vroege tijd dateert onder meer een aantal manuscriptkaarten, waaronder het afgebeelde, nooit uitgevoerde ontwerp voor een fortificatie uit 1605. Behalve dergelijke unica zijn er vele gedrukte kaarten uit de periode van het Ancien Régime. In 1848 werd opgetekend dat op het stadhuis zoveel kaarten en plattegronden rondzwierven dat burgemeesters en wethouders besloten ‘[…] eene verzameling aan te leggen van kaarten, tekeningen, plans, enz. […], welke in een portefeuille bewaard en in de vergaderkamer van Burgemeester en Wethouders of in die van Fabricage voorhanden [zou] moeten zijn.’ De geschiedenis van de Atlas van het HGA gaat terug tot 1851, toen zes historisch geïnteresseerden de ‘Vereeniging ter Beoefening van de Geschiedenis der stad ‘s-Gravenhage’ oprichtten. De leden van de vereniging verzamelden afbeeldingen van Den Haag. De oude plattegronden en stadsgezichten afkomstig uit de magistraatskamer zijn beschreven in een Register van het kaartboek der Magistraat. Vanaf 1853 werden aankopen gedaan vanuit de in dat jaar ingestelde ‘kleine kas’. In 1861 bestond de collectie uit 57 kaarten en plattegronden, 123 prenten met stadsgezichten, 35 prenten van de omgeving van Den Haag, 42 historieprenten en 76 van het huis van Oranje. Kort daarna werden alle tekeningen, prenten en foto’s aan het archief geschonken en vormden zo de basis van de Topografisch-Historische Atlas. Sommige waren in opdracht van de magistraat vervaardigd en hebben gediend als documentatie bij beleids- en bestuursvraagstukken. In 1926 werd de collectie uitgebreid met een deel van de verzameling werk op papier van het Haags Gemeentemuseum. In 1942 werd een gedrukt overzicht van tekeningen en prenten in de collectie van de Atlas uitgebracht, een gepland tweede deel over de kaarten is nooit verschenen.
Lange tijd bleef de rechthoekige vorm van Den Haag hetzelfde met het karakteristieke stratenpatroon dat parallel loopt aan het kustlandschap met zijn lange, brede zandruggen en de stervorm van uitvalswegen met lintbebouwing. Veranderde het Haagse stadsplan niet wezenlijk in de zeventiende en achttiende eeuw, anders was dat met de uiterlijke verschijningsvorm van de kaarten. De lintbebouwing zien we ook bij de ontwikkeling van het gebied tussen Den Haag en Scheveningen aan het einde van de negentiende eeuw. Nadat in de tweede helft van de negentiende eeuw een explosieve bevolkingsgroei plaats had, werd uiteindelijk in 1890 de Dienst Gemeentewerken opgericht met onder meer als doel de daaruit voorkomende problemen het hoofd te kunnen bieden: in de laatste tien jaar was de bevolking met bijna veertig procent gegroeid. De collectie van het HGA omvat o ok kaarten met de uitbreidingsplannen uit verschillende perioden, beginnend met de kaarten van de gemeente-architect Van der Waeyen Pieterszen en de landmeters Verstijnen en Last uit 1872 en de jaren daarna. Tenslotte volgden de kaarten met de elkaar beconcurrerende uitbreidingsplannen van de architect H.P. Berlage en directeur Gemeentewerken J.A. (Isaac) Lindo uit de beginjaren van de twintigste eeuw en de wederopbouwplannen van de architect W.H. Dudok uit de jaren vijftig.

Website en beeldbank
Via de beeldbank van het Haags Gemeentearchief, www.haagsebeeldbank.nl zijn op het moment van schrijven ruim 1200 kaarten en plattegronden toegankelijk. Aan uitbreiding van deze toegankelijkheid en aanvulling en verbetering van de reeds beschikbaar gestelde gegevens wordt gewerkt. De kaarten die deel uitmaken van archieven zijn niet online te bekijken.

Belangrijkste literatuur

• Kees Stal, Den Haag in kaart gebracht. 750 jaar groei in plattegronden uit het Gemeentearchief. Den Haag, 1998.
• S. Groenveld, W.E. Penning, C.J.J. Stal e.a., Historische plattegronden van Nederlandse steden. Deel 10: Den Haag. Alphen aan den Rijn, 2007.

Kaartencollectie van het Regionaal Archief Alkmaar (door Jesse van Dijl, 2018)

Adres en contactgegevens
Regionaal Archief Alkmaar
Bezoekadres: Bergerweg 1, 1815 AC, Alkmaar
Postadres: Postbus 9232, 1800 GE, Alkmaar
Telefoonnummer: 072-8508200
E-mailadres: info@archiefalkmaar.nl
Websites: www.regionaalarchiefalkmaar.nl

Toegankelijkheid
Het Regionaal Archief Alkmaar is sinds 2011 gevestigd in de voormalige ‘Ambachtsschool voor Alkmaar en omstreken’ aan de Bergerweg. Het gebouw is geheel gerenoveerd en huisvest verschillende gemeentelijke instellingen. Achter het gebouw zijn nieuwe depots gebouwd die in 2013 gereedkwamen en die circa 18 kilometer archief kunnen bergen. De totale collectie van het Regionaal Archief Alkmaar is nu ongeveer 9,5 kilometer. De openbare studiezaal is geopend van dinsdag tot en met vrijdag tussen 09.00 uur en 17.00 uur. Er zijn altijd minimaal twee studiezaalmedewerkers aanwezig om, wanneer gewenst, te assisteren bij onderzoek. Archiefstukken kunnen vooraf en vanuit huis, via de aanvraagmodule binnen de website, worden aangevraagd en gereserveerd voor een bepaalde datum. Boeken uit de historische bibliotheekcollectie kunnen worden geleend voor thuis, mits de werken niet ouder zijn dan 50 jaar. Het Regionaal Archief Alkmaar ligt op een steenworpafstand van het station. Met de auto parkeren in de directe omgeving kost geld.

Omvang
Het exacte aantal kaarten binnen de collectie van het Regionaal Archief Alkmaar is niet te geven. Zelfs bij benadering is het een onhaalbare opgave dit te noemen. De kaarten zijn ondergebracht in de verschillende collecties van de afdelingen van de topografisch historische atlas, de historische bibliotheek, de verschillende gemeentearchieven, de particuliere archieven en de archieven van de waterschappen. Tienduizenden kaarten met zeer uiteenlopende verschijningsvormen zijn hierin te vinden. Het loopt uiteen van bijvoorbeeld de Description de Touts les Pays-Bas van Guicciardini uit 1617 in de collectie van de bibliotheek, tot een met potlood geschetst kaartje in het kader van de ruilverkaveling rond Broek op Langedijk dat is vervaardigd door een landmeter in de jaren 1950. In de topografisch historische atlas wordt dan weer een 80-delige losbladige kaart uit circa 1902 bewaard van het Noordhollandsch Kanaal tussen Amsterdam en Den Helder (achter elkaar gelegd zou dit een kaart vormen van 32 meter), terwijl in één van de vele waterschapsarchieven een schetskaartje van het op de Hondsbossche Zeewering bij Petten gestrande stoomschip Eddystone, meegezonden met een brief van opzichter C. Bollee aan dijkgraaf D.F. van Leeuwen in Alkmaar op 4 februari 1883 is aangetroffen. Kortom, een mer à boire aan kaartmateriaal.

Profiel
Het Regionaal Archief Alkmaar is een samenwerkingsverband van de gemeenten Alkmaar, Bergen, Castricum, Den Helder, Heerhugowaard, Heiloo, Hollands Kroon, Langedijk, Schagen en Texel. Naast de archieven van deze gemeenten heeft het Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier de archieven van de voormalige waterschappen en polders in deze gemeenten bij het Regionaal Archief Alkmaar ondergebracht. Daarnaast worden er archieven van particuliere instellingen en personen beheerd.<>BR>Voor het beheren van de oudere archieven richtte Alkmaar in 1900 als een van de eerste gemeenten in haar regio een archiefdienst op, onder leiding van gemeentearchivaris Cornelis Willem Bruinvis (1829-1922). In 1885 schonk Bruinvis al een verzameling topografische prenten, tekeningen en kaarten aan de gemeente Alkmaar, waarvan hij een deel al had geërfd van zijn vader, apotheker en verzamelaar Cornelis Pieter Bruinvis. Deze schenking vormt de oudste kern van de topografisch-historische collectie van het archief.
Alkmaar bewaarde vanouds haar oudere archieven in het stadhuis aan de Langestraat. Rond 1900 gebeurde dit in een ‘archieflokaal’ in de oostvleugel van het stadhuis. In 1925 vindt er een grote verandering plaats; de archiefdienst wordt deels gehuisvest in het naast het stadhuis gelegen Moriaanshoofd. In 1966 worden de deuren van het nieuwe gemeentearchief aan de Oudegracht geopend. Huize Oort wordt gerestaureerd en verbouwd en ingericht voor het archiefpersoneel. Ernaast verrijst een geheel nieuw gebouw waarin de studiezaal en het brandvrije depot zich bevinden. Voor het eerst in de geschiedenis van het gemeentearchief voldoet de behuizing van de archieven en collecties aan alle eisen voor een veilige bewaring.
Sinds de tweede helft van de jaren zeventig dient zich een ander probleem aan: een wel zeer snel groeiende toename van het archiefbestand. Dit is het gevolg van regionale samenwerking op het gebied van archiefbeheer. Omliggende gemeenten gaan hun oudere archieven onderbrengen in het depot te Alkmaar. Binnen de kortste keren puilt het depot uit en wordt een hulpdepot verderop aan de gracht in gebruik genomen. In 1992 wordt een nieuw archiefgebouw aan de Hertog Aalbrechtweg geopend. De archiefdienst wordt nu officieel een regionale dienst. Ook dit depot zat eerder dan verwacht tot de nok toe vol. Een nieuw gebouw is na twintig jaar opnieuw noodzakelijk gebleken. Dat is het huidige gebouw van de Ambachtsschool.

Website en beeldbank
In de beeldbank op de website zijn enkele honderden kaarten via beschrijving te vinden. Voornamelijk afkomstig uit de collectie van de Topografisch-Historische Atlas. Daarnaast enkele hoogtepunten uit de overige collecties. Naast de eigen beeldbank wordt gebruik gemaakt van de website Flickr met een veel groter publieksbereik. Maar dit betreft dus maar een piepklein topje van de ijsberg. Om specifieke kaarten te vinden moet ‘ouderwets’ gevorst worden met behulp van inventarissen, oude inventarissen, verbanden leggen en geduldig dossiers opvragen. En ook de factor ‘geluk’ speelt dan nog een belangrijke rol; veel kaarten liggen te wachten op de dag (her)ontdekt te worden bij ons in het Regionaal Archief Alkmaar.

Belangrijkste literatuur

• Streefkerk, C., Jan W.H. Werner & F. Wieringa, Perfect gemeten: landmeters in Hollands Noorderkwartier ca. 1550-1700. [s.l.], Stichting Uitgeverij Noord-Holland, [1994].
• Veer, Bert, ‘Honderd jaar archiefdienst in Alkmaar, 1900-2000’, in: Oud Alkmaar 24, 2 (2000): pp. 2-10.

Kaartencollectie van het Hoogheemraadschap van Rijnland (door Gert Koese, 2018)

Adres en contactgegevens
Hoogheemraadschap van Rijnland
Adres: Archimedesweg 1, 2333 CM Leiden
Telefoonnummer: 071-306 30 71
E-mailadres: archief@rijnland.net
Websites: www.rijnland.net/archieven

Toegankelijkheid
Het hoogheemraadschap van Rijnland is sinds januari 2000 gevestigd in een modern kantoorgebouw aan de rand van het Bio Science Park in Leiden. Daarvoor zetelde het in het monumentale Gemeenlandshuis aan de Leidse Breestraat, een gebouw dat al in 1578 door Rijnlands bestuur werd aangekocht. In het kantoor aan de Archimedesweg bevinden zich drie depots, waar de archieven en collecties van Rijnland en zijn vele rechtsvoorgangers worden bewaard. Eén depot is specifiek bestemd voor de berging van de omvangrijke collecties, waaronder de kaartencollectie. Op de begane grond van het gebouw is een studiezaal met bibliotheek, waar onderzoek gedaan kan worden. Hier zijn ook faciliteiten om de volledig gedigitaliseerde kaartencollectie digitaal in te zien. De kaarten worden niet meer fysiek ter inzage gegeven. Het bezoeken van de studiezaal kan op werkdagen tussen 9.00 en 17.00 uur, maar wel op afspraak. Bij uw eerste bezoek wordt u gevraagd een bezoekerskaart in te vullen en het bezoekersreglement te ondertekenen.

Omvang
De kaartencollectie bestaat uit circa 11.000 kaarten over de periode 1457-1950. Hierbij zijn ook de kaartboeken en atlassen inbegrepen. Rijnland beschikt bijvoorbeeld over enkele tientallen kaartboeken van de overzichtskaarten van het hoogheemraadschap van 1615, 1687 en 1746, waarvan diverse exemplaren fraai zijn ingekleurd.

Profiel
Het hoogheemraadschap van Rijnland is een van de oudste waterschappen. De eerste schriftelijke vermelding van het bestaan van heemraden (toezichthouders) is te vinden in een oorkonde van de Hollandse graaf Willem II van 11 oktober 1255. Dit is het oudste stuk in het archief van Rijnland. Dijkgraaf en hoogheemraden hadden de bevoegdheid om keuren uit te vaardigen en schouw te drijven over belangrijke waterstaatswerken. Bij overtredingen legden zij boetes op. Aan het eind van de Middeleeuwen transformeerde Rijnland van toezichthouder tot regionaal waterschap met een toezichthoudende taak op de lokale waterschappen: de ambachten en de polders. Rijnland nam het onderhoud van belangrijke regionale waterstaatswerken op zich, zoals dat van de Spaarndammerdijk. De gelaagdheid in waterbeheer (lokaal en regionaal) duurde tot 1 januari 2005; toen fuseerden de inmiddels tot grotere waterschappen geclusterde polders met het oude hoogheemraadschap. Als integraal waterschap en onder de oude naam Hoogheemraadschap van Rijnland zorgt de organisatie nu in het hele gebied tussen Haarlem, Amsterdam, Gouda en Den Haag voor droge voeten en schoon water.
Rijnland financierde zijn uitgaven eeuwenlang door het achteraf heffen van een omslag of grondbelasting: het morgengeld. Dit moest worden opgebracht door grondeigenaren en –gebruikers in de verschillende ambachten of dorpen. Al vanaf de vijftiende eeuw had Rijnland landmeters in dienst om de grootte van het omslagplichtig land op te meten. Hun rol werd algauw breder en vanaf de zestiende eeuw gingen ze ook steeds vaker kaarten maken als resultaat van hun meetwerk. De oudste kaart dateert van 1457 en laat een deel van de Spaarndammerdijk zien, waar een geschil was gerezen tussen een grondeigenares en haar pachter wegens het niet nakomen van onderhoudsverplichtingen. De hoogheemraden van Rijnland wezen vonnis. Deze kaart markeert het begin van een traditie waarin landmeters honderden kaarten maakten. De ruggengraat wordt gevormd door de overzichtskaarten van Rijnland. Het maken van overzichtskaarten werd vanaf het begin van de zeventiende eeuw gebruikelijk binnen de Hollandse hoogheemraadschappen. De eerste kaart van Rijnland verscheen in 1615, gemaakt door vader en zoon Floris Balthasars en Balthasar Floriszoon van Berckenrode. Omdat de kaart niet erg nauwkeurig was, was er ruim 20 jaar later al behoefte aan een nieuwe kaart. Deze verscheen in 1647 van de hand van de landmeters Jan Janszoon Dou en Steven van Brouckhuijsen. In 1687 verscheen een licht gewijzigde tweede editie en in 1746 een door Melchior Bolstra ingrijpend aangepaste derde editie. Vooral de editie van 1687 laat zien dat de overzichtskaarten behalve een praktische ook een representatieve functie hadden. De kaart is fraai versierd met wapenranden en bloemslingers door Romeyn de Hooghe en Pieter Post. Behalve over diverse kaartboeken beschikt Rijnland over de volledige sets koperplaten waarmee deze kaarten werden gedrukt.
Het grootste deel van de collectie bestaat uit kartografische afbeeldingen en technische tekeningen (zowel in manuscript als gedrukt) van Rijnlandse polders, droogmakerijen en waterstaatswerken. Niet alles is even belangrijk. Er zijn bijvoorbeeld reeksen kaartjes die als bijlage bij verzoekschriften zijn gemaakt en dus een beperkt en sterk lokaal belang hebben. Het aandeel commerciële kaarten is niet groot. De collectie telt slechts enkele tientallen aangekochte of geschonken exemplaren, bijvoorbeeld de atlassen Theatrum Orbis Terrarum (Atlas novus) van Johan Blaeu (1650) en Germania Inferior van Nicolaes Visscher (circa 1750).
De eerste inventaris van de collectie verscheen in 1882, samengesteld door C.H. Dee, ambtenaar ter secretarie. Hij beschreef hierin alle kaarten die hij ’tot op dit oogenblik’ aantrof in het archief. Het betrof kaarten die door Rijnlandse landmeters waren gemaakt en kaarten die als toelichting bij ingekomen plannen of ontwerpen waren gevoegd. In 1898 verscheen een aanvulling, omdat er inmiddels veel kaarten en tekeningen waren bijgekomen. In de twintigste eeuw werd de collectie gesplitst. In 1933 verscheen de ‘beknopte inventaris’ van het Oud Archief (1255-1857), gemaakt door mr. S.J. Fockema Andreae. Hij nam hierin ook kaarten op en voorzag ze van een nieuw collectienummer, beginnend met een A. Zijn inventaris eindigde in 1857; in dat jaar kreeg Rijnland een nieuw reglement, dat een ingrijpende organisatiewijziging tot gevolg had. Alle kaarten van na 1857, die dus niet in de inventaris waren opgenomen, kregen een B-nummer. Deze systematiek wordt nog steeds gehanteerd. Inmiddels zijn er ook kaarten uit de archieven van de rechtsvoorgangers aan de collectie toegevoegd, zowel van voor als na 1857. Van de provincie Zuid-Holland ontving Rijnland in de vorige eeuw een collectie grenskaarten van Rijnlandse polders. In deze collectie hebben de kaarten een P-nummer. Nog niet alle kaarten zijn beschreven. Er wacht nog een flinke klus om de hele collectie optimaal toegankelijk te maken.

Website en beeldbank
De collectie is digitaal te raadplegen via de website www.rijnland.net/archieven. Van elke kaart is een bestand in hoge resolutie gratis te downloaden vanuit de viewer. De bestanden mogen vrij worden gebruikt.

Belangrijkste literatuur

• Aten, D. (e.a.), Dou, landmeters in Rijnland en Hollands Noorderkwartier, 1600-1680. Heerhugowaard/Leiden: De Vrienden van de Hondsbossche i.s.m. de hoogheemraadschappen Hollands Noorderkwartier en Rijnland, 2016.
• Dee, C.H., Inventaris van de atlassen, kaartboeken, kaarten en teekeningen in het archief van het hoogheemraadschap van Rijnland en Vervolg van den inventaris (…). Leiden: Hoogheemraadschap van Rijnland, 1882; 1898.
• Diebels, P.G.M., Beschrijving van de oudste kaarten in het archief van het hoogheemraadschap van Rijnland, 1457-1580. Leiden: Hoogheemraadschap van Rijnland, 1986.
• Hameleers, M., Bibliografie van Nederlandse gedrukte polderkaarten.. S.l.: s.n., 1984.
• Iterson, R.A. van, Rijnland in de kaart gekeken. Leiden: Hoogheemraadschap van Rijnland, 2009.

De kaartencollectie van Het Utrechts Archief (door Nettie Stoppelenburg, 2017)

Adres en contactgegevens
Het Utrechts Archief
Tentoonstellingen: Hamburgerstraat 28, 3512 NS Utrecht
Studiezaal: Alexander Numankade 199-201, 3572 KW Utrecht
Telefoonnummer: 030-286 66 11
E-mailadres: inlichtingen@hetutrechtsarchief.nl
Website: hetutrechtsarchief.nl

Toegankelijkheid
Het Utrechts Archief is gevestigd op twee locaties. In het voormalige gebouw van het Kantongerecht aan de Hamburgerstraat 28 is het publiekscentrum van het archief gevestigd met activiteiten en tentoonstellingen. Het Utrechts Archief brengt per jaar twee wisseltentoonstellingen over de Utrechtse geschiedenis met topstukken uit de collectie. De toegang tot het publiekscentrum is gratis. Op de Alexander Numankade 199-201 zijn de depots met archieven en collecties gevestigd, evenals de bibliotheek en de studiezaal voor het uitvoeren van onderzoek. De toegang tot de studiezaal is gratis. De studiezaal is geopend van dinsdag tot en met vrijdag van 9.00 tot 17.00 uur. Op donderdagavond is de studiezaal geopend tot 21.00 uur. Voor het inzien van originelen dient u zich te laten inschrijven in de bezoekersregistratie. U heeft hiervoor een identiteitsbewijs nodig. Archief-, beeld- en kaartmateriaal dat digitaal beschikbaar is, wordt in principe niet meer op de studiezaal ter inzage gegeven.

Omvang
Het aantal kaarten dat in Het Utrechts Archief bewaard wordt, wordt geschat op ongeveer 15.000. Daarnaast bewaart het archief 27 prekadastrale kaartboeken, behorend bij diverse archieven.

Profiel
Het huidige Utrechts Archief is in 1998 ontstaan uit een fusie tussen het Rijksarchief in de provincie Utrecht en de Gemeentelijke Archief- en Fotodienst van Utrecht. Sinds die tijd is Het Utrechts Archief een gemeenschappelijke regeling van het ministerie van OCW en de gemeente Utrecht. Vanaf 1682 verzamelde het stadsbestuur van Utrecht topografische afbeeldingen. Volgens Samuel Muller, die de eerste catalogus van de topografisch historische atlas samenstelde, werden veel plattegronden gemaakt in opdracht van het stadsbestuur. Helaas zijn niet al deze kaarten bewaard gebleven, zoals een kaart die Herman Saftleven in 1648 maakte. In de eerste catalogus van Muller staan 61 plattegronden van de stad beschreven, waaronder ook verzamelaarsitems als een plattegrond uit de stedenatlas Civitates Orbis Terrarum van Braun en Hogenberg. In het supplement, uitgegeven in 1907, zijn daar nog 60 plattegronden bij gekomen. Muller beschrijft dat in het verleden een stedelijk ‘Caarteboek’ was samengesteld met zowel kaarten van de stad als van de provincie. Muller liet dit boek uit elkaar halen.
In 1901 werden de kaarten uit het ‘Caarteboek’ die betrekking hadden op de provincie overgedragen aan het Rijksarchief. Het Rijksarchief bezat al een interessante collectie kaarten zoals de militaire kaarten van ca. 1540 van de hand van Rombout Keldermans. In de catalogus van de provinciale atlas, die Muller – de man was zowel gemeentearchivaris als rijksarchivaris – in 1914 publiceerde, somt hij 58 militaire kaarten, 116 kaarten van de provincie, 76 kaarten van delen van de provincie en 94 kaarten van rivieren, vaarten, kanalen, dijken, sluizen, bruggen, wegen en spoorwegen op. Deze kaarten, inmiddels ca. 500 in aantal, zijn via een papieren catalogus op de studiezaal toegankelijk. Tot de topstukken behoren de handgetekende stadsplattegronden van enkele Utrechtse steden (Montfoort, Rhenen en IJsselstein) door Jacob van Deventer uit de zestiende eeuw. Een groot aantal plattegronden maakt deel uit van de verschillende archieven die bij Het Utrechts Archief worden bewaard. Zo zijn er in de kapittelarchieven niet alleen kaarten en kaartboeken te vinden van landerijen in de provincie Utrecht maar ook van landerijen buiten de provincie. Ook in de archieven van Rijkswaterstaat en de Nederlandse Spoorwegen bevindt zich kaartmateriaal. Het Utrechts Archief beheert ook de kadastrale kaarten van het grondgebied van de provincie. Kaarten die behoren bij ontwikkelingsplannen zijn in principe in de dossiers opgenomen. De kaarten uit het archief van het provinciaal bestuur 1813-1920, een kleine 2000, hebben een aparte inventaris gekregen.

Website
Via de website hetutrechtsarchief.nl zijn op dit moment bijna 1.000 kartografische documenten toegankelijk. 27 kaartboeken behorend bij de diverse archieven, zoals de kapittels en de gasthuizen in Utrecht, zijn volledig gescand en via de website in te zien.

Belangrijkste literatuur

• Donkersloot-de Vrij, Marijke, Kaarten van Utrecht. Topografische en thematische kartografie van de stad uit vijf eeuwen. Utrecht: HES, 1989.
• Kadastrale atlas provincie Utrecht [16 delen]. Utrecht: Stichting Kadastrale Atlas Provincie Utrecht, 1995-2008.
• Muller, Samuel, Catalogus van den topographischen atlas der stad Utrecht. Utrecht: J.L. Beijers, 1878.
• Muller, Samuel, Supplement op den catalogus van den topographischen atlas der stad Utrecht. Utrecht: W. Leydenroth, 1907.
• Muller, Samuel, Catalogus van den topographischen atlas der provincie Utrecht. Utrecht: A. Oosthoek, 1914.

Kartografische en topografische collecties van het Rijksprentenkabinet (door Laurien van der Werff, 2017)

Adres en contactgegevens
Bezoekadres: Studiezaal Rijksmuseum, Museumstraat 1, 1071 XX Amsterdam
Telefoon: +31 (0) 20 6747 267
E-mailadres: studiezaal@rijksmuseum.nl
Websites: www.rijksmuseum.nl
Openingstijden: Openingstijden: dinsdag tot zaterdag, van 10.00 tot 17.00 uur

Toegankelijkheid
De collecties van het Rijksprentenkabinet kunnen worden ingezien in de studiezaal. Hiervoor dient u uiterlijk een dag van te voren een afspraak te maken via studiezaal@rijksmuseum.nl. De studiezaal bevindt zich in het hoofdgebouw van het museum en is van dinsdag tot en met zaterdag geopend van 10.00 tot 17.00 uur. U wordt verzocht bij bezoek een geldig legitimatiebewijs mee te nemen.

Omvang
Het digitaliseringsproject Prentenkabinet Online houdt zich sinds 2007 bezig met de ontsluiting van de meer dan 700.000 objecten van het Rijksprentenkabinet. Ook de kartografische en topografische deelcollecties zullen zodoende de komende jaren gecatalogiseerd en gedigitaliseerd worden. Momenteel is nog maar een gedeelte ontsloten, waardoor het lastig is om de precieze omvang te duiden. De hieronder vermelde aantallen zijn dan ook schattingen en zullen na volledige ontsluiting bijgesteld worden. Ook zal dan duidelijk worden wat de verhouding tussen kartografisch en topografisch materiaal is. Aanvankelijk werd verondersteld dat de Atlas Ottens 5.665 objecten zou bevatten, maar nu de ontsluiting van deze collectie op gang is, wordt het aantal op zeker 6.700 geschat. De overige kartografische en topografische deelcollecties bevatten naar schatting nog eens 7.272 objecten. Dat betekent dat de totale omvang van kartografische en topografische documenten tenminste ca. 14.000 objecten bevat.

Profiel
De kaarten uit de collectie van het Rijksprentenkabinet vormen geen aparte verzameling, maar bevinden zich hoofdzakelijk in verschillende deelcollecties van kartografisch en topografisch materiaal.
Deze deelcollecties worden gevormd door een aantal atlassen – atlassen in de betekenis van verzamelingen van kartografische en topografische prenten – en, in mindere mate, tekeningen. De algemene kartografische en topografische collectie bestaat voor het grootste deel uit de collectie Cartografie en Topografie Nederland, waarvan de Atlas Ottens de basis vormt, en voor een kleiner deel uit Cartografie en Topografie Buitenland.
De Atlas Ottens heeft een interessante ontstaansgeschiedenis en dankt zijn naam aan Reinier Ottens (II). Deze telg uit de bekende Amsterdamse (kaart)uitgeversen drukkersfamilie verkocht zijn persoonlijke verzameling kaarten en topografische prenten en tekeningen – die hij deels had geërfd van zijn oom Reinier (I) – in 1772-1773 werkzaam aan het Kabinet van Oorlog van stadhouder Willem V. Na de Bataafse Revolutie van 1795 is de collectie door de Fransen meegenomen naar Parijs, om in 1815 of 1816 terug te keren naar Neder-land en in beheer van het Archief van Oorlog te vallen. In 1887 werd de atlas overgedragen aan het Rijksprentenkabinet.
De Atlas Ottens kan in feite gezien worden als een Google Maps en Streetview avant la lettre. Deze atlas, die voornamelijk uit zeventiende- en achttiende-eeuwse prenten en enkele tekeningen bestaat, zoomt als het ware in op de Noordelijke en Zuidelijke Nederlanden: van land- en provinciekaarten naar kaarten van kleinere gebieden zoals polders en heerlijkheden, naar stadsplattegronden, stadsprofielen, dorpsgezichten en prenten van specifieke gebouwen zoals kastelen, kerken, stadspoorten, stadhuizen et cetera. Het geheel is topografisch geordend en telt naast het bovengenoemde ook een aantal historieprenten. Daarnaast bevat de Atlas Ottens een portefeuille met hemel- en aardekaarten. Een ruime meerderheid van de prenten komt uit de zeventiende en achttiende eeuw, maar af en toe duikt er zestiende- en – door het Archief van Oorlog toegevoegd – negentiende- eeuws materiaal op. De collectie bevat voornamelijk in de Noordelijke Nederlanden vervaardigde commerciële kaarten. Desalniettemin zitten er een aantal exemplaren uit de Zuidelijke Nederlanden, Duitsland en Frankrijk tussen. Voor de kartografie ligt het belang van de Atlas Ottens in de enorme diversiteit aan materiaal. Van landkaarten tot kaarten van steeds kleinere gebieden en plattegronden van steden en vestingen; van los uitgegeven kaarten tot kaarten afkomstig uit gebonden atlassen en andere publicaties; van veelvoorkomende kaarten tot zeldzame of prachtig afgezette exemplaren – er is getracht zo veel mogelijk kartografisch materiaal van elk gebied te verzamelen. Met de ontsluiting van de collectie en de onderzoeksmogelijkheden die dit biedt, zullen mogelijk nieuwe vondsten gedaan worden. Zo is onlangs al een in de literatuur tot dusver onbekende staat van Bernard de Roys tiendelige Nieuwe kaart van den lande van Utrecht ontdekt.
De rest van de collecties Cartografie en Topografie Nederland en Buitenland is volgens hetzelfde topografische principe geordend en bevat eveneens kaarten en topografische prenten. Aangezien er in deze delen ook recenter – negentiende en twintigste-eeuws – materiaal zit, zijn hier ook vroege foto’s in te vinden. Verder zijn er nog verzamelingen als de achttiende-eeuwse Atlas Gordon, die onder andere getekende kaarten van het zuiden van Afrika en gekleurde tekeningen van Zuid-Afrikaanse landschappen bevat. Daarnaast zijn er kaarten en topografische prenten te vinden in andere collecties van het Rijksprentenkabinet, bijvoorbeeld in de collectie Frederik Muller Historieplaten en in de op prentmaker geordende algemene prentverzamelingen zoals de Hollandse School. Tot slot heeft de afdeling Geschiedenis een prentencollectie waarvan een deel kartografisch en topografisch materiaal bevat.

Website
De reeds gecatalogiseerde objecten zijn – indien gedigitaliseerd met beeld, anders zonder – raadpleegbaar via de website van het Rijksmuseum.

Belangrijkste literatuur

• Aardoom, L. en J.F. Heijbroek, “De ‘Atlas Halma’, een verzameling van Reinier Ottens en stadhouder Willem V”, in: Bulletin van het Rijksmuseum 39 (1991), 3: pp. 263-282.
• Rookmaaker, L.C., “De Gordon Atlas: achttiende eeuwse voorstellingen van het Zuidafrikaanse binnenland”, in: Bulletin van het Rijksmuseum 29 (1981), 3: pp. 123-135.

De Brabant-Collectie van de Universiteitsbibliotheek Tilburg (door Emy Thorissen, met medewerking van Lieja Stalpers, 2016)

Adres en contactgegevens
Bezoekadres: Library Building (niveau 0), Warandelaan 2, 5037 AB Tilburg
Postadres: Postbus 90153, 5000 LE Tilburg
Contactpersonen: Emy Thorissen en Lieja Stalpers
E-mailadres: brabant@uvt.nl
Websites: www.brabantcollectie.nl

Toegankelijkheid
De Brabant-Collectie is gehuisvest in de Universiteitsbibliotheek Tilburg. Op niveau 0 bevinden zich de collectie (in open en gesloten magazijnen), het informatiepunt en de raadpleegruimte. Tijdens de openingstijden, maandag tot en met vrijdag van 9.00 uur tot 17.00 uur, is er een permanente bezetting van dit informatiepunt en kunnen ter plaatse kostbare en bijzondere werken worden ingezien. Op zaterdag en zondag is de Brabant-Collectie alleen als studiezaal opengesteld en kunnen boeken en tijdschriften in de open openstelling geraadpleegd en worden uitgeleend. Een lenerspas is gratis verkrijgbaar voor onze gebruikers. De kaartencollecties maken deel uit van de Topografisch-Historische Atlas (THA) en worden bewaard in het depot. De kostbaarste atlassen bevinden zich in de kluis en het tresor. Ook in het externe magazijn van de Theologische Faculteit worden kartografische materialen opgeslagen. In de open opstelling staan veelal kartografische naslagwerken, topografische, historische atlassen en facsimile’s. De kaarten en atlassen zijn – onder toezicht – in te zien in raadpleegruimte (L 05). Losse kaarten zijn aan te vragen bij het Informatiepunt met behulp van de vindplaatsen, die te vinden zijn in de THA-databank. De atlassen zijn op te vragen via de catalogus WorldCat Discovery.

Omvang
De verzameling kartografie bestaat uit de volgende onderdelen:

1. Bijna achthonderd losse kaarten betreffende Noord-Brabant. De kaartcollectie omvatzowel manuscriptkaarten (op perkament of papier) als gedrukte kaarten (op papier)en is ontsloten aan de hand van vier tijdsperiodes: Hertogdom Brabant (tot 1648), Generaliteitsland Brabant (1648-1795), Bataafs Brabant (1795-1815) en Provincie Noord-Brabant (1815-ca.1940). Deze kaarten zijn intussen hoogwaardig gedigitaliseerd. Daarnaast beschikt de Brabant-Collectie over honderden kaarten buiten Nederland, maar deze zijn nog niet ontsloten.
2. Vijftien wandkaarten, waarvan twee van de XVII Provinciën der Nederlanden en de overige zijn Brabants. Het absolute pronkstuk is de Roman-Visscher-kaart (1661).
3. Collectie Van der Heijden bestaande uit maar liefst 238 kaarten van de XVII Provinciën der Nederlanden tussen 1548-1794 en 45 atlassen en boeken, die naast kaarten der XVII Provinciën ook een groot aantal andere Nederlandse kaarten bevatten. De losse kaarten en de Brabantse kaarten in de atlassen zijn onlangs gedigitaliseerd.
4. Collectie Chrispeels: 108 kaarten met betrekking tot Zuidelijke Nederlanden. Deze collectie is eveneens ontsloten en gedigitaliseerd.
5. Bijna 350 atlassen van de Brabant-Collectie en Theologische Faculteit, slechts ontsloten op boekniveau.
6. Ongeveer vijftig losse kaarten van de Theologische Faculteit, ontsloten in het GGC, maar niet beschikbaar in de eigen catalogus en niet gedigitaliseerd.
7. Circa dertig Leo Belgici, beschreven en gedigitaliseerd.
8. Duizenden prospecten, stadsplattegronden, vestingwerken en nieuwskaarten.
9. Kartografische literatuur (twintigste-en ééntwintigste-eeuwse naslagwerken, topografische-, historische atlassen en facsimile’s) is ruim vertegenwoordigd.

Profiel
De Brabant-Collectie is voortgekomen uit het in 1837 in ‘s-Hertogenbosch opgerichte Provinciaal Genootschap van Kunsten en Wetenschappen in Noord-Brabant. Het Genootschap had als doel het verzamelen van bronnenmateriaal met betrekking tot geschiedenis van het oude hertogdom Brabant en de pas net ontstane provincie Noord-Brabant. Deze van oorsprong historische collectie is nu eigendom van de provincie Noord-Brabant en is vanaf 1986 bij de Universiteitsbibliotheek Tilburg in beheer gegeven.
De Brabant-Collectie is te typeren als een wetenschappelijke bibliotheek met een omvangrijke museale tekeningen- en prentencollectie. De Brabant-Collectie bestaat uit boeken, tijdschriften, kranten, handschriften, tekeningen, prenten, kaarten en foto’s. De zwaartepunten liggen op het terrein van (lokale) geschiedenis, kunstgeschiedenis, volks- en heemkunde, historische geografie, genealogie, heraldiek en archeologie. Naast Brabantse drukken en kartografie is ook de Brabantse fotografie een speerpunt van de Brabant-Collectie.
Helaas heeft de Brabant-Collectie de oudste kaart van Brabant niet in haar bezit. Ze beschikt wel over een overzichtskaart van het Hertogdom Brabant uit circa 1540, een houtsnede van Sebastiaan Munster. Noemenswaardig is zeker de Roman-Visscher-kaart, een uniek kartografisch topstuk. De wandkaart van Brabant van Zacharias Roman (1595 – ca. 1675) en Nicolaas Johannes Visscher (1618 – 1679), getiteld Ducatus Brabantiae novissima descriptio per Nicolaum Ioa. Visscherum is het belangrijkste kartografische overzichtswerk van Brabant uit de zeventiende eeuw en een bijzondere kunstuiting uit de Gouden Eeuw. De kaart is het meest volledige exemplaar dat tot nu toe bekend is en daardoor cultureel van onschatbare waarde. In 1983 werd de kaart met financiële steun van de Provincie Noord-Brabant en het Provinciaal Anjerfonds Noord-Brabant verworven door het Provinciaal Genootschap. De hoofdkaart is uit twaalf bladen samengesteld met aan de bovenrand een titelstrook. Aan de zijborders is de kaart voorzien van veertien Brabantse stadsgezichten. Aan de benedenrand is een beschrijving van het Hertogdom Brabant in het Nederlands en Frans geplakt. De totale afmeting van de wandkaart bedraagt 167 x 217 cm.
Een ander bijzonder object is de samengestelde Ottens-Atlas, bestaande uit de Atlas der Nederlanden (zes delen met maar liefst uit 456 kaarten, plattegronden, vestingen, stads- en dorpsgezichten) en de Wereld-Atlas (twee delen met 190 kaarten). De voorkeur van de samensteller(s) ging uit naar kaarten van Nederlandse uitgevers. Als deze niet voorhanden waren, week men uit naar Duitse uitgevers zoals Seutter en Homann. Deze keuze duidt erop, dat de atlas midden achttiende eeuw is samengesteld.
Van groot belang voor onze regionale geschiedenis is de manuscriptkaart, die rechtstreeks voert naar het slagveld van Waterloo op 18 juni 1815. De kaart draagt als titel Sketch of the country between Roermonde and Schyndel by D. Paterson. De eigenlijke kaart (bestaande uit vier delen) heeft een afmeting van ca. 54 x 76 cm.

Beeldbank en websites
Het grootste deel van de Brabantse kaarten is te vinden in de Databank Topografisch-Historische Atlas via www.brabantcollectie.nl. De resolutie van de medio jaren ’90 vervaardigde afbeeldingen is laag. Verder worden deze afbeeldingen ook getoond via het portaal Thuis in Brabant (www.thuisinbrabant.nl). Ongeveer vierhonderd Brabantse kaarten zijn te bekijken op de website www.brabantinkaart.nl. De beschrijvingen van de Brabantse kaarten zijn intussen verbeterd, de collecties Van der Heijden en Chrispeels zijn volgens een aangepast beschrijvingsmodel ontsloten en alles is gescand. Naar verwachting wordt dit materiaal medio 2017 toegankelijk via de Brabant Cloud (www.brabantcloud.nl). Bekijk verder de blogs brabant-collectie.blogspot.nl en jubileumjaarbc.blogspot.nl: zoek op trefwoord ‘kaarten’; ‘cartografie’; ‘Roman-Visscher kaart’.

Belangrijkste literatuur

• Kuyer, Chr. A.M., Brabantia Illustrata I – III en supplement, ‘s-Hertogenbosch, 1978-1981.
• Maessen, Jaap, “Brabant Collectie uitgebreid met kaartencollectie H.A.M. van der Heijden”, in Caert-Thresoor 24 (2005), 1, p. 38.
• Thorissen, Emy (met medewerking van Martijn Storms), “In memoriam Henk van der Heijden (1916-2012)”, in: Caert-Thresoor 32 (2013), 1, pp. 26-27.
• Thorissen, Emy, “De Roman-Visscher-kaart: een cartografisch topstuk”, in: In Brabant 2 (2011), 2, pp. 32-35.

Kaartencollectie van de Universiteitsbibliotheek Nijmegen (door Robert Arpots en Eefje Roodenburg, 2016)

Adres en contactgegevens
Postadres: Postbus 9100, 9100 HA Nijmegen
Bezoekadres: Erasmuslaan 36, 6525 GG Nijmegen
Website: http://www.ru.nl/ubn/bibliotheek/bijzondere-collecties/
Contactpersoon: Robert Arpots
E-mail: robert.arpots@ubn.ru.nl
Contact en raadpleging bibliotheek: http://www.ru.nl/ubn/askyourlibrarian/askyourlibrarian_ep
Telefoon: (024) 3612436

Toegankelijkheid
Materiaal uit de Bijzondere Collecties van de Universiteitsbibliotheek Nijmegen wordt geraadpleegd in de Leeszaal Bijzondere Collecties. De Leeszaal Bijzondere Collecties is voor het publiek geopend van maandag tot en met vrijdag van 11:00 uur tot 17:00 uur. Bezoekers dienen zich in de Leeszaal Bijzondere Collecties te legitimeren met een lenerspas van de Universiteitsbibliotheek Nijmegen of met een geldig identiteitsbewijs. Gebruikers mogen het materiaal niet fotograferen. Verzoeken om scans kunnen worden ingediend bij de balie van de Leeszaal Bijzondere Collecties. De hele collectie is toegankelijk via de online publiekscatalogus, Picarta en Worldcat. De conservator verstrekt op afroep extra informatie en helpt, waar mogelijk, met het zoeken naar de juiste kaart.

Omvang 
De Universiteitsbibliotheek Nijmegen bezit geen aparte kaartencollectie. De Bijzondere Collecties zijn bovendien nog niet thematisch of systematisch ontsloten. Het is dus niet bekend hoeveel atlassen er in de collectie voorkomen of hoeveel kaarten er voorkomen in de werken die gedrukt zijn vóór 1801. Een zoekactie op de bibliografische toevoeging “‘krt'” levert 692 treffers op van gedrukte werken vóór 1801 waar kaarten en plattegronden in te vinden zijn. Tot de treffers worden ook de atlassen gerekend en dus is de collectie kaarten in boeken van vóór 1801 een veelvoud van 692. Kaartmateriaal kan als gevolg van de beperkte ontsluiting alleen gevonden worden door zoeken op titel van de atlas of de titel van het boek met één of meer kaarten. Voor het negentiende-eeuwse materiaal kan zelfs niet geschat worden wat er mogelijk aanwezig is aan kaarten of plattegronden. Een zoekactie op het trefwoord “‘atlassen'” levert slechts 82 treffers op, vervuild met atlassen over bijvoorbeeld huidziekten.

Profiel
De collectie van de Universiteitsbibliotheek Nijmegen is tot ca. 1955 vooral gegroeid door schenkingen. Van ca. 1975-2000 groeide de collectie fors door de aankoop van de kloostercollecties, de collectie van het Kleinseminarie Apeldoorn, de collectie van het Nijmeegse Canisius College en de collectie van de Nederlandse Dominicanen. Het in de Universiteitsbibliotheek aanwezige kaartmateriaal stamt dus voornamelijk uit de vroege schenkingen en uit bovengenoemde aankopen. Er bestond en bestaat geen gericht verzameldoel. Hoewel helaas niets gezegd kan worden over het totaal aantal atlassen, kunnen wel enkele van de bekende worden opgesomd. De Universiteitsbibliotheek Nijmegen bezit Blaeus Grooten atlas (Van der Krogt 2:621) mét Blaeu-kastje, een schenking uit de jaren vijftig; Toonneel der steden van de Vereenighde Nederlanden (Van der Krogt 43:121A.1); Toonneel der steden van ’s konings Nederlanden (Van der Krogt 43:121A.1); G.M. Seutter, Atlas novus sive tabulæ geographicæ totius orbis faciem (Augsburg, ca. 1745); Atlas nouveau, contenant toutes les parties du monde (Amsterdam, Covens & Mortier, ca, 1770; Koeman C&M 9); Mercator, Atlantis novi pars secunda (Amsterdam, 1638; Van der Krogt 1:401.2Ab); J. Homann, Kleiner Atlas von fünfzig auserlesenen Land-Charten (Nürnberg, ca. 1730); J. Homann, Atlas compendiarius (Nürnberg, 1753); J. Homann, Atlas mathematico-historice delineatus (Nürnberg, 1762); Ortelius, Theatrum orbis terrarum (Antwerpen, 1595); Nieuwen atlas, ofte werelt beschryvinge ende volkome afbeeldinge van verscheyde Coninckrycken dl.2 (Amsterdam, 1638; Van der Krogt 1:431.2A); H. Chatelain, Atlas historique dl.1 (Amsterdam, 1705; Koeman Cha 1); Nieuwe en beknopte hand-atlas (Amsterdam, Tirion, 1754); Nieuwe en beknopte hand-atlas (Amsterdam, Tirion, ca. 1769; Koeman Tir 4 (variant)); J. Köhler, Descriptio orbis antiqvi in XLIV. tabulis exhibita (Nürnberg, ca. 1720); Ptolemaeus, Tabulae geographicae orbis terrarum veteribus cogniti (S.l., 1695) alsook de uitgave van Utrecht, 1698; drie edities van de Nieuwe geographische en historische atlas, van de Zeven Vereengde Nederlandsche Provintien (1740, ca. 1745 en 1766) en de Nieuwe astronomische geographische en historische zak en reis atlas (Amsterdam: Baalde, 1770); Compleete zak-atlas van de zeventien Nederlandsche provincien (Amsterdam, 1785). Kaarten en plattegronden komen verder vaak voor in Bijbels en reis- en plaatsbeschrijvingen. Zo bevindt de oudste kaart in de Universiteitsbibliotheek Nijmegen zich in de zogeheten “‘Vorstermanbijbel'” (Antwerpen 1528). In veel oude drukken die de beschrijving van een stad of streek als onderwerp hebben, komen kaarten voor van de regio waartoe de betreffende stad behoort alsook een plattegrond van de stad. Dit soort boeken doorbladeren, levert regelmatig de pijnlijke en teleurstellende ontdekking op: vaak blijkt dat de kaarten er uit zijn gesneden. De Universiteitsbibliotheek Nijmegen wil de kaarten in atlassen en overige gedrukte werken graag zodanig ontsluiten dat onderzoekers antwoord kunnen krijgen op bijvoorbeeld de volgende vragen: over welke gebieden gaan de kaarten, welke kaarten zijn handgekleurd, wie zijn de tekenaars en de graveurs en de uitgevers; hoe zijn de aantallen verdeeld over de verschillende eeuwen en over de verschillende plaatsen (landen) van uitgave. Helaas ontbreken daartoe de financiële middelen. De vroegere bibliotheek van het Instituut Sociale Geografie bezat overigens een aantal losse, ongecatalogiseerde twintigste-eeuwse kaarten. Een gedeelte daarvan is in het begin van de eenentwintigste eeuw overgedragen aan de Universiteitsbibliotheek Utrecht.

Website
De Universiteitsbibliotheek Nijmegen digitaliseert al een aantal jaren het erfgoed met een Zeutschel 14000 volgens de Metamorfoze-normen. Digitaal beschkbaar zijn bijvoorbeeld, de:
– Atlas nouveau (Amsterdam: Covens & Mortier, ca.1770);
– Nieuwe en beknopte hand-atlas (Amsterdam: Tirion, 1754);
– Nieuwe geographische en historische atlas, van de Zeven Vereengde Nederlandsche Provintien (Amsterdam, Hendrik de Leth 1766);
– Nieuwe geographische Nederlandsche reise- en zak-atlas (Amsterdam: J. Sepp, 1773);
– Nouvel atlas des enfans (Amsterdam en Leiden: Van Gulik en Honkoop, 1799).
Gedigitaliseerd materiaal, intussen al ongeveer 3000 delen, is het makkelijkst terug te vinden met behulp van de Voortgangslijst. De Voortgangslijst is te vinden op de website van de Bijzondere Collecties, onder de rubriek digitalisering.

Belangrijkste Literatuur

• Over de atlassen en andere werken met kaarten in de Bijzondere Collecties van de Universiteitsbibliotheek Nijmegen bestaat op dit moment geen literatuur.

Kaartencollectie van de Universiteitsbibliotheek Vrije Universiteit Amsterdam (door Lida Ruitinga, 2016)

Adres en contactgegevens
Universiteitsbibliotheek Vrije Universiteit Amsterdam
Bezoekadres: De Boelelaan 1103, 1081 HV Amsterdam
Postadres: Universiteitsbibliotheek VU, De Boelelaan 1105, 1081 HV Amsterdam
Contactpersoon: Reinout Klaarenbeek (conservator Kaarten en atlassen)
E-mailadres: r.klaarenbeek@vu.nl en vraag.ub@vu.nl
Telefoon: 020-5985200
voor korte vragen aan de UB Websites: UB: ub.vu.nl/nl/index.aspx, Kaartenverzameling: ub.vu.nl/nl/collecties/kaartenverzameling/index.aspx en Geoplaza: geoplaza.vu.nl/cms/

Toegankelijkheid
De fysieke collectie van de Kaartenverzameling kan geraadpleegd worden via de UB-balie op de eerste verdieping van het Hoofdgebouw van de Vrije Universiteit.
Atlassen en kartografische literatuur kunnen elektronisch via de Catalogus gereserveerd worden; kaarten moeten bij de balie aangevraagd worden. Hiervoor geldt: wat voor 9.30 uur is aangevraagd, ligt na 12.00 uur klaar; wat voor 13.00 uur is aangevraagd, ligt na 15.00 uur klaar.
In de balieruimte bevinden zich studieplekken en kartografische naslagwerken in open opstelling. Er is een aparte leeszaal voor het raadplegen van bijzondere collecties. Voor de Kaartenverzameling gaat het hierbij om alle kaarten, oud en kwetsbaar materiaal uit de collectie atlassen en kartografische literatuur. Onder ‘oud’ verstaan we publicaties uitgegeven vóór 1900.
Studenten van de VU zijn automatisch (gratis) lid van de UB en kunnen lenen/raadplegen met hun collegekaart. Anderen kunnen – met geldige legitimatie – een lenerspas laten maken. Zie voor tarieven de website.
De openingstijden van de balie zijn van maandag tot en met vrijdag van 9.00-17.00 uur. In de loop van 2016 worden deze tijden uitgebreid. De collectie uit de e-Library is toegankelijk voor campusgebruikers. Anderen kunnen een gast-account aanvragen. De Beeldbank met oude kaarten is vrij toegankelijk. Geoplaza – het VU-portal voor GIS en Geodata – is eveneens vrij toegankelijk, maar er zijn beperkingen bij het gebruik van de data.
De bibliotheek beschikt over een Library Lab, waar groepsinstructie en presentaties gegeven kunnen worden.

Omvang 
De fysieke collectie van de Kaartenverzameling omvat meer dan 60.000 kaarten. Het gaat hierbij om losse topografische en thematische kaarten en kaartseries van gebieden uit de hele wereld uit verschillende periodes. Ook behoren hiertoe 303 wandkaarten (schoolkaarten) en 45 globes. Daarnaast omvat de collectie ongeveer 5.500 atlassen. Hiertoe behoren topografische en thematische wereldatlassen en nationale en regionale atlassen, inclusief een collectie planliteratuur (streekplannen en ruilverkavelingsrapporten). De kartografische literatuur omvat 5.100 titels, inclusief 930 reisgidsen, waaronder oude Baedekers, en de belangrijkste kartografische tijdschriften. In de e-library van de UBVU zijn digitaal aangeschafte atlassen, kartografische literatuur en tijdschriften te raadplegen. 5.700 oude kaarten zijn toegankelijk via de Beeldbank. Daarnaast zijn 40 datasets en geodata van zes onderzoeks/onderwijsprojecten opgenomen in Geoplaza.

Profiel
De collectie kan gekenschetst worden als een algemene collectie ter ondersteuning van onderwijs en onderzoek binnen de VU. Gezien de focus op het digitaal aanbieden van kaartmateriaal, is de aanschaf van gedrukte kaarten tot een minimum teruggebracht. Atlassen, literatuur en tijdschriften worden in toenemende mate digitaal aangeschaft. Gezien de behoefte wordt momenteel wordt vooral aandacht geschonken aan het ontsluiten van Nederlandse kaarten in de Beeldbank en op Geoplaza. Recentelijk zijn hier alle edities van de Topographische en Militaire Kaart der Nederlanden in opgenomen. Hierbij wordt veel aandacht geschonken aan de relatie tussen de collectie op papier en de digitale versie. Belangrijke deelcollecties zijn een bruikleencollectie van de Universiteit van Amsterdam met geologische kaarten en de Nugter-collectie die voornamelijk kaarten van Nederlands grondgebied bevat. Beide collecties zijn gedeeltelijk ontsloten. Uit de Mr. H. Bos-collectie zijn 276 items aanwezig met onder andere een hemelglobe van Blaeu.

Website
Op de website van de UBVU wordt het analoge en digitale aanbod van de Kaartenverzameling gepresenteerd door te klikken op Collecties -> Kaartenverzameling: literatuur, atlassen, kaarten, Beeldbank en Geoplaza. Ook praktische informatie is hier te vinden over de mogelijkheden ten aanzien van reproductie, fotograferen en dergelijke. De Beeldbank kan ook via Collecties -> Beeldbank geraadpleegd worden. Alle oude kaarten uit de collectie zijn in de Beeldbank opgenomen. Het betreft afzonderlijke kaarten, maar ook kaartseries en een atlas factice van 216 kaarten. Bij de series is, waar mogelijk, een bladindex opgenomen, waarop staat aangegeven welke bladen aanwezig zijn. Een afzonderlijk item in de Beeldbank is de Galérie agréable du monde. Alle 3802 afbeeldingen uit ‘Koeman’s Atlantes Neerlandici, Volume IV-A1 en IV-A2, The Galérie agréable du monde by Pieter van der Aa (1728) / Peter van der Krogt and Hans Braat’ uit 2012 zijn te bekijken, maar wel uitsluitend door campusgebruikers. De kaarten uit de Beeldbank kunnen in hoge kwaliteit bekeken worden en gratis gedownload (tiff-formaat, 300 dpi) via de knop Bestel afbeelding. Ook is het mogelijk te downloaden in lagere resolutie via de knop Download en te printen. VU Geoplaza biedt nog meer mogelijkheden. Gegeorefereerde kaarten en door de VU of door anderen samengestelde datasets kunnen hier bekeken worden op een ondergrond naar keuze (bijvoorbeeld Open Street Map of Google Satellite). Selecties kunnen worden gedownload en gebruikt worden voor GIS-toepassingen. Per set staat de toegankelijkheid aangegeven. Campusgebruikers hebben de meeste mogelijkheden. Geoplaza staat onder beheer van de UBVU en het VU SPINlab (Centre for research and education in Geo-Information).

Belangrijkste literatuur

• Clement-van Alkemade, M.H.G., “Bijzondere kaarten in de verzameling”, in: Een vrije universiteitsbibliotheek. Assen, 1980, pp. 341-355.
• “Fragmenten: cartografische beeldbijlage”, in: Kunstlicht 34,4 (2013) [Themanummer ‘Mind the map’], pp. 46-64.
• Ruitinga, Lida, “Facsimile Maps and Atlases and their function in the Map Collection of the University Library of the Vrije Universiteit in Amsterdam”, in: The LIBER Quarterly 3 (1993) 1, pp. 77-89.
• Ruitinga, Lida, “Die Heiligland-Karte von Lucas Cranach den Älteren: das älteste Kartenfragment aus der Kartensammlung der Bibliothek der Freien Universität in Amsterdam”, in: Cartographica Helvetica 9 (1994), pp. 40-41.
• Ruitinga, Lida, “Een bijzondere hemelglobeuit de collectie van de Kaartenverzameling van de Bibliotheek van de Vrije Universiteit te Amsterdam”, in: Caert-Thresoor 16 (1997) 4, pp. 89-91.
• Ruitinga, Lida, “Atlas factice met 216 kaarten te zien in Beeldbank Universiteitsbibliotheek Vrije Universiteit”, in: Caert-Thresoor 33 (2014) 1, p. 33.
• Ruitinga, Lida, “De Topographische en Militaire kaart van het Koningrijk der Nederlanden digitaal beschikbaar in Universiteitsbibliotheek Vrije Universiteit Amsterdam”, in: Caert-Thresoor 35 (2016) 1, pp. 11-16.
• Verstegen, Wybren, “Natuurschoonwetkaarten gered en nu via internet te raadplegen”, in: Caert-Thresoor 31 (2012) 3, pp. 75-78.

Bibliotheek Arnhem (door Ferry Reurink en Hans Timmerman, 2015)

Adres en Contactgegevens
Bibliotheek Arnhem
Bezoekadres: Kortestraat 16, 6811 EP Arnhem
Postadres: Postbus 1168, 6801 ML Arnhem
Contactpersonen: Ferry Reurink en Hans Timmerman
E-mailadres: degelderlandbibliotheek@bibliotheekarnhem.nl
Websites: www.bibliotheekarnhem.nl/gelderland-bibliotheek.html en www.gelderlandinbeeld.nl

Toegankelijkheid
Sinds september 2013 is Bibliotheek Arnhem gevestigd in cultuurgebouw Rozet in Arnhem. De Gelderland Bibliotheek – onderdeel van Bibliotheek Arnhem – vormt hier in het souterrain samen met het voormalige Historisch Museum Arnhem het Erfgoedcentrum. Op een laagdrempelige wijze wordt hier de historie van Arnhem en omgeving gepresenteerd. In een zogenoemde verdiepende laag, die vooral bestaat uit de collectie van de Gelderland Bibliotheek, is er de mogelijkheid tot het verrichten van onderzoek en het raadplegen en (voor leden) lenen van Gelders materiaal. Het inzien van de deelcollectie ‘oude drukken en handschriften’ is in het Erfgoedcentrum ook mogelijk. Atlassen die tot de Gelderland Collectie behoren zijn te vinden in het Erfgoedcentrum (veelal topografische-, historische atlassen en facsimile’s) en in de magazijnen van het Erfgoedcentrum. De kaartcollectie wordt bewaard in een extern depot en is grotendeels digitaal beschikbaar via www.gelderlandinbeeld.nl. Voor het raadplegen van het kaartmateriaal in ons extern depot is een afspraak noodzakelijk.

Omvang
De kaartcollectie van Bibliotheek Arnhem telt circa 550 kaarten. Van deze kaarten zijn 482 kaarten gedigitaliseerd, te weten 248 Gelderse kaarten en het overige deel van andere provincies. Een klein deel van de collectie (46 stuks) bestaat uit kaarten buiten Nederland. Deze zijn niet digitaal beschikbaar. Het aantal atlassen bedraagt bijna 300 banden, waarvan het overgrote deel uit de 20ste en 21ste eeuw. Ook de zeventiende tot en met de negentiende eeuw is met een aantal van ongeveer 25 atlassen vertegenwoordigd.

Profiel
De Openbare Bibliotheek in Arnhem opende op 1 oktober 1856 haar deuren voor het publiek. In deze nieuwe bibliotheek werden onder andere de boekencollecties van de stad Arnhem, het provinciaal bestuur (Gouvernement Gelderland), het Paleis van Justitie en het Arnhems Historisch Genootschap ‘Prodesse Conamur’ bijeengebracht. Deze collecties dienden oorspronkelijk voornamelijk als handbibliotheek van deze organisaties en bevatten veel literatuur over (Gelderse) geschiedenis, topografie en recht. Vooral de stadscollectie bestaat uit veel oude drukken, waaronder voormalig kloosterbezit, maar ook uit een deel van de in 1811 gesloten Gelderse Academie in Harderwijk. Uit laatstgenoemde collectie komt een fraai ingekleurde set van de Grooten Atlas en het Toonneel der Steden van ’s Konings Nederlanden van de firma Blaeu. Een speciaal hiervoor ontworpen pronkkast is sinds de opening van het nieuwe Erfgoedcentrum in de publieksruimte te zien.
Naast de atlassen van Blaeu zijn in de eerste catalogus van de Arnhemse bibliotheek uit 1858 slechts een aantal geschiedkundige atlassen en een kleine veertig plattegronden, topografische kaarten en kaartboeken opgenomen. Door aanschaf en schenkingen is dit aantal een dikke twintig jaar later ongeveer verdubbeld. In de tussentijd zijn vooral veel (stads)plattegronden verschenen die door de bibliotheek zijn aangeschaft, zoals de gemeente-atlassen van J. Kuyper uit de jaren ’60 en ’70 van de negentiende eeuw. Ook schonk de Arnhemse drukker Nijhoff de nieuwste wandelkaarten, een rage in die tijd gezien de fraaie wandelgebieden in Arnhem en omgeving.
Een uitbreiding van de sectie “atlassen en kaarten” ontving de bibliotheek uit het legaat van de Arnhemse jurist en landelijk politicus mr. Willem Hendrik Dullert (1817-1881). Aardig zijn de kaarten die Dullert mogelijk door zijn werk als Tweede Kamerlid (1849-1881) in bezit heeft gekregen, zoals de Spoorwegkaart van de Nederlanden, België, Luxemburg, Noordelijk Frankrijk en Westelijk Duitschland uit 1872. Deze set bestaat uit acht bladen en is ontworpen door de heer Gerlach van Staatsspoorwegen en vervaardigd door steendrukker A.C. Nunnink uit Den Haag.
Bijzonder zijn een aantal manuscriptkaarten in de kaartcollectie van Bibliotheek Arnhem. Zo zijn er twee kaarten van dijkdoorbraken in het Gelderse Rivierengebied (uit 1809), een kaart van “het terrein tussen de Lek en Linge omtrent Culemborg” (1761) en een schetskaart van overlaten in de Linge. Een aantal van deze kaarten zijn afkomstig uit de voormalige collectie van Gouvernement Gelderland.
Het overgrote deel van de kaartcollectie van Bibliotheek Arnhem bestaat uit materiaal over de provincie Gelderland. Vooral na de oprichting van de Gelderse Bibliotheek in 1955 werd het reeds aanwezige Gelderse materiaal sterk uitgebreid, onder andere door het aanleggen van een topografische atlas van Gelderland, gericht op foto’s en prentbriefkaarten van de provincie maar ook op topografisch kaartmateriaal.

Beeldbank en websites
Het grootste deel van de kaartcollectie van de Gelderland Bibliotheek is te vinden op de website www.gelderlandinbeeld.nl. Daarnaast zijn de kaarten vindbaar via www.collectiegelderland.nl. Op Gelderland in Beeld zijn echter niet alleen Gelderse kaarten te zien. Aangezien diverse kaartreeksen meerdere provincies beslaan, is er voor gekozen ook de kaarten van andere provincies te tonen. Vooral de provincies Zeeland, Noord-Brabant, Overijssel en Limburg komen daardoor vaker in de collectie voor. Kaarten uit de collectie die buiten het Nederlandse gebied vallen zijn niet gedigitaliseerd.
De gedigitaliseerde collectie bestaat hoofdzakelijk uit kaarten uit de achttiende eeuw en de negentiende eeuw. Vaak gaat het om kaartreeksen van rivieren en kanalen, polders en dijken. Een kaart uit 1765 toont bijvoorbeeld de oversteek van de geallieerden over de Rijn bij Lobith en Tolkamer in 1758, tijdens de Zevenjarige Oorlog. Daarnaast zijn er een aantal kaarten uit de zeventiende eeuw, waaronder een kaart van Wageningen en haar vestingwerken (met de Aernhemse- en Rheense Poort) uit 1648, het jaar waarin de Tachtigjarige Oorlog beëindigd werd.
Een opmerkelijke set kaarten van recenter datum zijn tien geallieerde militaire stafkaarten uit 1944. Vijf van deze kaarten zijn na de Slag om Arnhem (op 9 oktober en 2 november 1944) gevonden in straten in Oosterbeek door J. Erkens. De kaarten zijn deels beschadigd, voorzien van overblijfselen van moddervlekken en op één kaart is zelfs een afdruk van een autoband (een Britse Jeep?) zichtbaar. Totaal zijn er 482 gedigitaliseerde kaarten op de site te zien.
De eerder genoemde Atlas van Blaeu is als een afzonderlijk bestand opgenomen in Gelderland in Beeld en volledig via een Bookviewer raadpleegbaar. Het is mogelijk per band (vijftien in totaal) te zoeken en daarnaast zijn er indexen op plaats, land en kaart.

Belangrijkste Literatuur

• Arnhems Historisch Genootschap Prodesse Conamur, Bijdragen en Mededeelingen. Arnhem, 2003.
• Jolles, J.A., ‘De openbare bibliotheek van Arnhem’, in: Bijdragen en Mededeelingen (vereniging Gelre) deel XLI (1938), p. 25-153.
• Timmerman, Hans, ‘De Gelderland Bibliotheek digitaliseert’, in: Gelders Erfgoed. Tweemaandelijks Gelders cultuurhistorisch tijdschrift (2005) nr. 3, p. 13-15.