Drents Archief (door Egbert Brink, 2013)
Adres en Contactgegevens
Bezoekadres: Brink 2, Assen
Postadres: Postbus 595, 9400 AN Assen
Telefoon: 0592-313523
E-mail: info@drentsarchief.nl
Websites: www.drentsarchief.nl; www.annodrenthe.nu
Contactpersoon: Egbert Brink, egbert.brink@drentsarchief.nl
Toegankelijkheid
Het Drents Archief is een recent verbouwd hightech-onderzoekscentrum op middeleeuwse fundamenten in hartje Assen. Voor bewegend beeld, debat en lezingen is een verhuurbare studio voorhanden. De studiezaal is verdeeld in een afgeschermd gedeelte voor raadpleging van originelen en een digilounge. Hier kunnen bezoekers digitale bronnen, waaronder topografische kaarten, bekijken op multitouchtafels, grote en kleine schermen.
Onderzoekers kunnen gebruik maken van een handbibliotheek, inclusief atlassen. Het geheel staat onder toezicht en begeleiding van een studiezaalmedewerker en een gastheer in wisselende samenstelling. Voor raadpleging van originele kaarten en andere archiefstukken is een gratis bezoekerspas verplicht. Laptops en fototoestellen mogen mee naar binnen, jassen en tassen kunnen in de kluisjes worden opgeborgen.
Het Drents Archief is van dinsdag tot donderdag van 10.00 tot 17.00 uur geopend en op vrijdag van 10.00 tot 13.00 uur. In de Kloostergang kunnen bezoekers terecht voor een kopje koffie, thee of soep. Iedere zondagmiddag in de maand is het gebouw open voor publieksactiviteiten.
Profiel
In 1851 gaf de Leidse kaartenverzamelaar J.T. Bodel Nijenhuis in de Drentsche Volksalmanak voor het eerst een overzicht van topografische kaarten van Drenthe. Hij kon zich beperken tot een overzicht van de gewestkaarten uit de zeventiende en achttiende eeuw beginnend met de kaart van Cornelis Pijnacker uit 1634. Momenteel omvat de kaartenverzameling van het Drents Archief ruim 9500 beschreven kaarten. Het grootste gedeelte daarvan kwam op natuurlijke wijze (via de opeenvolgende archiefwetten) in de depots van het Drents Archief terecht. Het betreft historisch-geografische informatie die indertijd gebruikt werd bij uiteenlopende zaken als belastingheffing, ‘limietscheiding’, vervening, wegenaanleg, kanalisatie, stedelijke uitbreiding en bevordering van het toerisme. Voor een groot gedeelte is de band tussen de kaarten en de geschreven bronnen intact gebleven, waardoor het oorspronkelijk doel van kaart en maker onderzocht kan worden. De kaarten zijn afkomstig uit een viertal grotere fondsen. De oudste kaarten stammen uit de Oude Staten Archieven, de opeenvolgende gewestelijke besturen van Drenthe vanaf het ontstaan van het landschapsbestuur in 1603 tot en met de Franse tijd. Deze manuscriptkaarten werden over het algemeen gemaakt door (‘geadmitteerde’) landmeters. Een belangrijke serie kaarten uit het archief van het landschapsbestuur zijn de grondschattingskaarten van omstreeks 1640. Deze eigendomsregistratie van de ‘bezaaide landen’ vormt voor Drenthe de belangrijkste prekadastrale bron. Civiele ingenieurs legden vanaf omstreeks 1750 met nauwkeuriger kaarten de basis voor de openlegging voor Drenthe. De kadastrale metingen vormden de aanzet tot een nieuwe provinciale kaart, nadat de gewestkaart van Pijnacker bijna twee eeuwen in omloop was. Werneke en Brauns tekenden in 1840 in opdracht van het provinciebestuur de eerste provinciale kaart van Drenthe. Deze bleek al snel verouderd toen het nog lege Drentse land na 1850 een metamorfose onderging. De negentiende eeuw vormt dan ook het zwaartepunt van de kaartencollectie van het Drents Archief. Veel kaarten voor Gedeputeerde Staten betreffen infrastructurele projecten: wegen, bruggen, spoor en tramwegen maar ook typisch Drentse onderwerpen als zandverstuivingen en markenscheidingskaarten. Veel van deze landschapselementen op deze kaarten zijn nog altijd te zien. Dat geeft aan deze kaarten een bijzondere actualiteitswaarde. Ook de archieven van Rijkswaterstaat en provinciale waterstaat zijn een rijke kartografische bron. De kanalisatie van Drenthe leverde een mooie serie uiterst gedetailleerde waterstaatskaarten op. Het Drents Archief beschikt daarnaast ook over een fraaie collectie kaarten uit particuliere archieven. Bijvoorbeeld de kaarten die gemaakt zijn in het kader van investeringsprojecten van Hollands durfkapitaal in de grootschalige verveningen, met name de kaarten uit het archief van de ‘Hollandsche participanten’ onder aanvoering van de veelzijdige Amsterdammer Pieter Serwouters. Een aparte verzameling vormen de kaarten die zijn ondergebracht in de collectie Topografische Atlas. In tegenstelling tot de archiefkaarten van overheden zijn deze kaarten door aankoop of schenking in het Drents Archief terechtgekomen. Deze bonte verzameling kaarten heeft geen aantoonbare relatie meer met een ‘archiefvormer’. Hierin bevinden zich onder andere losse bladen uit atlassen, kaartseries van de Topografische Dienst en niet te vergeten de talloze toeristenkaarten voor de fietser en de wandelaar. Tenslotte was het de toerist die ‘mooi Drenthe’ in de twintigste eeuw op de kaart zette.
Multitouch-kaartentafels
Naast de waarde als historische bron zet het Drents Archief in op de belevingswaarde van oude kaarten. De digitale ontsluiting van de kaartencollectie is op dit moment in volle gang. Inmiddels zijn 9.500 kaarten gescand en het is de bedoeling dat ze in eerste instantie in de digilounge beschikbaar worden gesteld op een multitouch-kaartentafel met uitgebreide zoom-mogelijkheden. De applicatie die nu in ontwikkeling is moet aantrekkelijk zijn voor zowel de bezoeker die op een leuke en makkelijk manier het Drentse verleden wil ontdekken, als de historisch-kartografisch onderzoeker. De kaartentafel moet dus zowel animeren als verdiepen. Dat betekent dat de ‘metagegevens’ van de kaarten – archiefvormer, kaartenmaker, afmetingen, techniek en datering – niet vergeten worden. Het uitgangspunt van de tafel is dat de gebruiker intuïtief een historische kaart van een gebied kan vinden door met zijn vingers een plek aan te wijzen op een Google-maps kaart. Hierbij worden zoekresultaten getoond waarin de onderzoeker vervolgens kan bladeren. Een gebruiker die wil zoeken op toegangsnummer of kaartmaker maakt gebruik van een andere zoekstrategie. Het voordeel van een dergelijke aanpak is dat de materiële staat van de originele kaarten gewaarborgd blijft terwijl de historische sensatie en onderzoeksmogelijkheden – ook door ongekende zoommogelijkheden – intact blijven. Al met al nog work in progress. Het is nog even wachten op deze applicatie die de rijke kaartencollectie van Drenthe ontsluit. Op Annodrenthe.nu krijgt u alvast een indruk.
Belangrijkste literatuur
- Battjes, Jan & Egbert Brink, De historische atlas van Assen. Assen: Van Gorcum, 2009.
- Bodel Nijenhuis, J.T., ‘Over de landkaarten der provincie Drenthe’, in: Drentsche Volksalmanak 15 (1851) pp. 110-138.
- Brink, Egbert, ‘”Alsoff men daer sellfs in locu waer”. Vroeg zeventiende-eeuwse verveningskaarten van Zuidwest-Drenthe’, in: Caert-Thresoor 27 (2008) pp. 104-110.
- Brink, E.J. & H.J. Versfelt, ‘De kaartenverzameling van het Drents Archief’, in: Nieuwe Drentse Volksalmanak 121 (2004) pp. 68-84.
- Kruijff, T. de, e.a. (red.), Atlas van historische verdedigingswerken in Nederland: Groningen, Friesland , Drenthe. Utrecht: Stichting Menno van Coehoorn / Matrijs, 2013.
- Muller, E & K. Zandvliet (red.), Admissies als landmeter in Nederland voor 1811. Bronnen voor de geschiedenis van de landmeetkunde en haar toepassing in de administratie, architectuur, kartografie en vesting- en waterbouwkunde. Alphen aan den Rijn: Canaletto, 1987.
- Versfelt, H.J., Kaarten van Drenthe 1500-1900. Groningen: Heveskes, 2004.
- Versfelt, H.J. & M. Schroor, De Franse kaarten van Drenthe en de noorelijke kust, 1811-1813. Groningen: Heveskes, 2001.