Adres en Contactgegevens
Maritiem Museum Rotterdam
Postbus 988, 3000 AZ Rotterdam
Bezoekadres: Leuvehaven 1, Rotterdam Telefoon: 010-4132680
Contactpersoon:
Sjoerd de Meer (conservator atlassen, kaarten en globes)
E-mail: sdemeer@maritiemmuseum.nl
www.maritiemmuseum.nl en www.maritiemdigitaal.nl

Toegankelijkheid
De bibliotheek is op vrijdag tijdens de openingsuren van het museum (10.00-17.00) te bezoeken. Op de andere doordeweekse dagen is de bibliotheek na afspraak en uitsluitend ten behoeve van (wetenschappelijk) onderzoek toegankelijk. Materiaal dient schriftelijk (per e-mail of brief) te worden aangevraagd. Bij het bezoek wordt verzocht dat u zich legitimeert met een geldig identiteitsbewijs. Het is mogelijk om foto’s te bestellen tegen de daarvoor geldende tarieven. Bij uitzondering kan toestemming verleend worden om zelf foto’s te maken (zonder flits).

Omvang
De kartografische collectie van het Maritiem Museum omvat circa 2000 oude kaarten (van vóór 1850), 400 atlassen, 40 globes en 4000 hydrografische kaarten. Daarnaast bezit het museum een collectie van circa 2000 boeken, gedrukt vóór 1850. Tevens is er de beschikking over een handbibliotheek met de belangrijkste maritiemhistorische en kartografische literatuur en worden in de bibliotheek facsimile›s van kaarten en atlassen bewaard.

Profiel
Op 15 februari 1874 werd het Maritiem Museum van de Koninklijke Nederlandsche Yachtclub (KNYC) voor het publiek geopend. De basis voor de collectie was echter reeds in 1852 gelegd toen in het gebouw van de KNYC aan de Willemskade een tentoonstellingsruimte (de ‘Modelkamer’) werd ingericht. Vanwege het faillissement van de KNYC werd het museum in 1881 overgenomen door de gemeente Rotterdam. Vanaf dat jaar heette het museum Maritiem Museum ‘Prins Hendrik’ als eerbetoon aan Prins Hendrik(1820-1879), de initiatiefnemer tot de oprichting van de KNYC. In 1948 werd het Maritiem Museum een zelfstandige instelling, los van het Museum voor Volkenkunde waarmee het was verbonden. Sinds 1999 is de naam van het museum Maritiem Museum Rotterdam. In de negentiende eeuw werden een enkele atlas en kaart aan de maritieme collectie toegevoegd. Met de komst in 1915 van de oud marineofficier J.W. van Nouhuys (1869-1963) als directeur werd een voortvarend verzamelbeleid ingezet. Hij kocht veel zeeatlassen en kaarten en voegde ook voor die tijd moderne hydrografische kaarten aan de collectie toe.
Zijn belangrijkste aankoop was de ‘Atlas van de Wereld’, de wereldkaart van Gerard Mercator in atlasvorm uit 1569. Vanaf 1923 trad ook W.A. Engelbrecht(1874-1965) in beeld. Tijdens zijn leven bouwde deze Rotterdamse havenbaron een verzameling op van (zee-) atlassen, kaarten, reisverhalen en boeken gewijd aan kosmografie, astronomie en navigatie uit de zestiende tot de achttiende eeuw.
Zijn eerste bruikleen aan het museum dateerde uit 1923 en bestond onder meer uit atlassen van Gerard Mercator en een collectie globes waaronder Mercators aardglobe uit 1541. Deze collectie had hij samen met anderen in bezit en werd in 1952 door het museum aangekocht. In 1950 gaf Engelbrecht zijn gehele collectie in bruikleen aan het museum. Na diens dood in 1965 kon het museum de gehele collectie tegen gunstige voorwaarden verwerven. Tot de hoogtepunten behoren verschillende Ptolemaeus-uitgaven, een collectie Italiaanse kaarten uit de zestiende eeuw en vele land- en zeeatlassen.
Bijzonder zijn de acht manuscriptkaarten van de Portugese kartograaf Bartolemeo De Lasso uit 1590. Daarnaast bezit het Museum de belangrijkste collectie Planciuskaarten in Nederland. Een unicum is de gedrukte kaart van Cuba door Willem Jansz. Blaeu, bestemd voor het nooit verschenen vierde deel van zijn ‘Licht der Zeevaerdt’. Opvallend zijn de Engelse atlassen uit het einde van de zeventiende eeuw, vervaardigd naar Nederlandse voorbeelden.
Onder leiding van mejuffrouw J.B. van Overeem (1913-2007) en opvolgers werd de collectie geregeld uitgebreid. In 1948 werd de unieke wereldkaart van Willem Jansz. Blaeu uit 1619 aangekocht, in 1960 gevolgd door Blaeu’s wereldkaart uit 1645/1646. Tussendoor was dankzij de bemiddeling van de antiquaar N. Israel (1919-2002) de zeer zeldzame Spaanse editie van de Atlas Mayor van Blaeu aangekocht.
In 1963 kreeg het museum de collectie Surinamekaarten van de KLM-arts K. Vaandrager in bruikleen. In 1966 kocht het Museum een belangrijk gedeelte daaruit aan waaronder de vroegste gedrukte kaart van Suriname door Jacob Mogge uit 1671. In 1970 verwierf het Museum de collectie Bichon die ondermeer een aantal manuscript landverkenningen van de westkust van Australië bevat, getekend door Victor Victorsz. In 2004 werd de kunstverzameling van de rederij Nedlloyd als bruikleen verworven. De meest recente uitbreiding van de collectie volgde in 2006 toen het museum met steun van veel particulieren en fondsen de Corpus Christi collectie wist aan te kopen, een verzameling van vooral VOC-kaarten op perkament en op papier, waarvan acht gesigneerd door Joan Blaeu. Ruim voorhanden in de collectie zijn Nederlandse en buitenlandse kaarten van hydrografische diensten, zowel uit de negentiende als twintigste eeuw. Speciale aandacht verdienen ook de Nederlandse rivierkaarten waarvan de oudste dateren uit de achttiende eeuw en de jongste uit 1961. Kaarten van de binnenvaart vormen een apart verzamelterrein. Ze zijn moeilijk te vinden en het Museum accepteert deze graag als schenking.
De globecollectie is één van de grotere collecties in Nederland. Sinds 2007 wordt een uitgebreid en kostbaar restauratieprogramma uitgevoerd.
Tot de handschriftencollectie behoort een deel van het persoonlijk archief van de historisch-kartograaf F.C. Wieder (1874-1943). Dit archief bevat notities betreffende zijn kartografische reizen in het buitenland, aantekeningen over allerlei kartografische onderwerpen en overdrukken van artikelen en knipsels.

Tentoonstellingen
In de afgelopen honderd jaar is een groot aantal kartografische tentoonstellingen georganiseerd, ondermeer gewijd aan Mercator, de familie Blaeu, kaarten van het Zuid-Hollands rivierengebied, de Hydrografische Dienst, kaarten van Suriname, het uitgevershuis van Keulen en de Corpus Christi Collectie. Tot het voorjaar 2014 is de tentoonstelling ‘Recht door Zee : varen op de kaart van Mercator’ te zien.

Website / Beeldbank
In 1998 lanceerde het Maritiem Museum Maritiem Digitaal (www.maritiemdigitaal.nl), de gezamenlijke portal van de maritieme musea. Het grootste gedeelte van de collectie is daarop te vinden. Maritiem Digitaal is ook toegankelijk via www.digitalecollectienederland.nl. Via deze website is ook het Geheugen van Nederland te benaderen waarop ook kaarten uit de collectie te vinden zijn.

Belangrijkste literatuur

• Bos, E., ‘De collectie Engelbrecht in het Maritiem Museum ‘Prins Hendrik’, in: De Boekenwereld 1992, p. 86-96.
• Bos, E., Italiaanse kaartenmakers : De Italiaanse kaartenmakers uit de Collectie W.A. Engelbrecht in het Maritiem Museum ‘Prins Hendrik’ in Rotterdam. Alphen aan den Rijn, 1996.
• Meer, S. de (ed.), Het Zeekaartenboek. Zutphen, [2007].
• Meer, S. de & I.B. Jacobs, ‘De collectie Bichon in het Maritiem Museum Rotterdam’, in: Mappae Antiqua. Liber Amicorum Günter Schilder, p. 595-607. ’t Goy-Houten, 2007.
• Meer, S. de & F. Loomeijer, De schat van Corpus Christi : VOC-kaarten boven water. Zutphen, 2007.
• Meer, S. de, Atlas van de Wereld : De wereldkaart van Gerard Mercator uit 1569. Zutphen, 2011.
• Overeem, J.B. van, Lof der Zeevaart : collectie dr W.A. Engelbrecht. Tentoonstellingscatalogus Maritiem Museum ‘Prins Hendrik’, 1966.

Hoogheemraadschap van Delfland te Delft (door Bert Klapwijk, 2012)

Adres en Contactgegevens
Hoogheemraadschap van Delfland
Phoenixstraat 32, 2611 AL Delft; Postbus, 2601 DB Delft
Telefoon: +31- (0)15-2608108 – Fax: +31- (0)71-5272638
E-mail: info@hhdelfland.nl
Contactpersonen:
G.J. Klapwijk (senior medewerker Oud Archief en Bibliotheek), J.D. van Tuyl (medewerker Oud Archief en Bibliotheek), mw. C.G.D. de Wilt (medewerkster Oud Archief en Bibliotheek)

Toegankelijkheid
De leeszaal van het hoogheemraadschap is wekelijks geopend van maandag tot en met vrijdag van 8:30-12.30 en 13.15-16.00 uur. Op zon- en feestdagen is de leeszaal gesloten. Bezoek bij voorkeur na voorafgaande afspraak. Om gebruik te maken van de collecties – die van de archieven, bibliotheek en kaarten – kan iedere bezoeker zich melden bij de receptie aan de Phoenixstraat 32, waar men een bezoekerspas krijgt. Deze pas is gratis verkrijgbaar en dient bij vertrek weer te worden ingeleverd. Er zijn beperkt parkeervoorzieningen aanwezig. Tevens is het hoogheemraadschap bereikbaar met openbaar vervoer, per trein vanaf station Delft en per tram de lijnen lijn nrs. 1 en 19.
De archieven, bibliotheek en kaarten zijn alleen ter inzage in de leeszaal. Aanvragen kan via een uitleenformulier bij de leeszaalambtenaar. Er geldt een beperking voor het aantal documenten dat tegelijkertijd kan worden ingezien op een aparte tafel. Fotokopieën en foto’s in overleg met de leeszaalambtenaar, die bepaalt of de stukken zich hiervoor lenen. Wat betreft de bibliotheekcollectie kunnen bezoekers de publicaties ter plaatse inzien. De bibliotheek is géén uitleenbibliotheek, zodat geen publicaties kunnen worden meegenomen.
De archieven en kaarten van het hoogheemraadschap zijn ontsloten via het inventarisatiesysteem MAIS-Flexis en raadpleegbaar op het internet. Bereikbaar via de site www.hhdelfland.nl, onderdeel organisatie/historie en www.archieven.nl. Veel kaartmateriaal wordt op deze sites digitaal aangeboden.

Omvang
Het merendeel van de kaarten en tekeningen bij het hoogheemraadschap maakt onderdeel uit van de archieven van het schap. Daarnaast werden in de twintigste eeuw kaarten aangekocht of door schenking verkregen. Deze kaarten zijn als collectie bijeengebracht.
Totaal bezit het hoogheemraadschap ruim 15.000 kaarten en tekeningen. Uitgezonderd enkele kaarten in de kaartencollectie hebben vrijwel alle kaarten tekeningen als onderwerp het gebied van Delfland, of Delflandse werken. Verder bezit Delfland tot atlas ingebonden exemplaren van in opdracht van het hoogheemraadschap vervaardigde overzichtskaarten van het gebied uit 1611 (1626) en 1712. Tevens bezit Delfland twee, aangekochte, kaartboeken van grondeigendommen van particulieren.

Profiel
Vanaf de veertiende eeuw hebben de graven van Holland een aantal waterstaatkundige bevoegdheden opgedragen aan zogenoemde heemraden. Het betrof het schouwen van waterwerken, het vaststellen van keuren en het spreken van recht in waterstaatsaangelegenheden. Het menselijk ingrijpen in de natuur zoals ontginning, bemaling en veenwinning zette een proces van bodemdaling in gang, met toenemende wateroverlast als gevolg. De overlast beperkte zich niet tot de bestuurlijke grenzen van de ambachten.
Vanwege het complexer wordende lokale waterbeheer werden er vanaf de tweede helft van de vijftiende eeuw speciale functionarissen aangesteld, de molenmeesters, die de zorg voor een molen en de daartoe behorende waterwerken kreeg opgedragen. Door het ontbreken van een duidelijke bestuursstructuur en de toenemende waterproblemen streefden de hoogheemraden ernaar hun gezag over de lokale waterstaat uit te breiden. Conflicten konden niet uitblijven, vooral over de schouwbevoegdheid van de lokale waterwerken, zoals wegen, watergangen en waterkeringen.
De hoogheemraden probeerden de lokale waterstaatkundige bevoegdheden zoveel mogelijk over te hevelen naar de molenmeesters. Later zijn hieruit de polderbesturen ontstaan die onder toezicht stonden van het hoogheemraadschap.
Per 1 januari 1977 werden de polderbesturen binnen Delfland opgeheven en werd het beheer en onderhoud van de polderwaterkeringen en polderwateren aan het takenpakket van Delfland toegevoegd. Deze taakuitbreiding leverde een aantal kaarten en tekeningen op die zich in de archieven van de onderscheiden polders bevonden. Sinds 1976 is Delfland tevens belast met de verbetering van de waterkwaliteit in het beheersgebied.
De taakonderdelen van het hoogheemraadschap zijn bepalend voor de inhoud van kaarten en tekeningen, aanwezig bij het hoogheemraadschap. Vanaf midden zestiende eeuw bevatten de archieven veel manuscriptkaarten en -tekeningen. Deze kaarten zijn gerelateerd aan de archieven van het schap. Tevens werden vanaf deze tijd met enige regelmaat overzichtskaarten van Delflands gebied vervaardigd. De oudste overzichtskaart daterend 1548 door Jacob van Deventer, ging verloren in de Tachtigjarige Oorlog. Latere overzichtskaarten, 1606, 1611, 1712, bleven wel bewaard. Van de kaarten van 1611 en 1712 bezit het hoogheemraadschap ook nog de complete verzameling koperplaten waarvan deze kaarten werden gedrukt. Nog heden ten dage worden met enige regelmaat gedrukte overzichtskaarten van het beheersgebied vervaardigd. Deze kaarten verschaffen veel inzicht in de ontwikkeling van het beheersgebied. De tekeningen verschaffen veel inzicht in technische werken, zoals sluizen, gemalen (molens) en de strandhoofden (golfbrekers) langs de Delflandse kust.
Daarnaast beschikt Delflands archief over enkele kaarten van het gebied van Zuid-Holland en van omliggende hoogheemraadschappen (Rijnland en Schieland). Deze kaarten werden in vorige eeuwen aan het hoogheemraadschap geschonken. In het laatste kwart van de twintigste eeuw werd ten opzichte van de kaartencollectie een actiever beleid gevoerd bij de aanschaf van kaarten.
Enkele belangrijke kaarten die voor de collectie werden aangeschaft zijn: de druk uit 1626 van de overzichtskaart van Delfland van 1611, een Kaartboek van de eigendommen van de Studenten in Delft en kaarten van polder het Nieuwland.

Website / Beeldbank
De inventarissen van de archieven, waarin tevens de aanwezigheid van kaarten en tekeningen wordt aangegeven, zijn te vinden via de website www.hhdelfland.nl de tab ‘bestuur en organisatie, geeft toegang tot de keuze “organisatie”, waar het onderdeel “historie” kan worden gekozen, via historie kan men kiezen voor ‘klik hier om naar archieven te gaan’. Daarna kan men kiezen om in “archieven” of in “kaarten” te zoeken. Deze inventarissen op deze site zijn nog in uitbouw. Volledige catalogi zijn in te zien op de leeszaal van het hoogheemraadschap van Delfland.

Belangrijkste literatuur

• Postma, C., De kaart van het hoogheemraadschap van Delfland door Floris Balthasars. 1611. Alphen aan den Rijn: Canaletto, 1972.
• Postma, C., Inleiding Nicolaes Kruikius en zijn werk. Alphen aan den Rijn: Canaletto, 1977.
• Postma, C., De kaart van het hoogheemraadschap van Delfland van 1606 geschilderd door de landmeter Mathijs de Been van Wena. Alphen aan den Rijn: Canaletto, 1978.
• Wilt e.a., C.G.D. de., Delflands kaarten belicht. Hilversum: Verloren, 2000.

Koninklijk Instituut voor de Tropen (KIT) te Amsterdam (door Peter Levi, 2012)

NB: DEZE COLLECTIE IS INMIDDELS OVERGEBRACHT NAAR DE LEIDSE UNIVERSITEITSBIBLIOTHEEK

Adres en Contactgegevens
Koninklijk Instituut voor de Tropen (KIT), ILS, Kaartenzaal
Postbus 95001, 1090 HA Amsterdam
Bezoekadres: Mauritskade 63, 1092 AD Amsterdam
Webadres: www.kit.nl
Contactpersoon: Peter Levi
E-mail: p.levi@kit.nl
Contact en raadpleging bibliotheek: library@kit.nl
Telefoon: (020) 568 8246/8462

Toegankelijkheid
De kaartenzaal, onderdeel van de KIT-bibliotheek, is geopend voor het publiek van maandag tot en met donderdag van 10.00 uur tot 16.30 uur. Iedere bezoeker ontvangt bij de receptie een bezoekerspas waarmee gratis de kaarten- en bibliotheekcollecties kunnen worden geraadpleegd. Voor het lenen van boeken is een lidmaatschap vereist à €15,- per jaar. Studenten kunnen gratis lid worden. De hele collectie is toegankelijk via de online publiekscatalogus (OPC), Picarta OCLC en WorldCat. Het nog niet gedigitaliseerde kartografische deel van de collectie kent een open opstelling. Bij het zoeken naar de juiste kaart, krijgen bezoekers persoonlijk advies en begeleiding. Ook kunnen on demand scans en prints gemaakt worden

Omvang
De KIT-bibliotheek bezit een collectie kaarten die zich na de soevereiniteitsoverdracht aan Indonesië in geografische zin heeft uitgebreid tot alle landen in de (sub)tropen. De totale collectie omvat circa 27.000 kaartbladen en meer dan 1.000 atlassen. De kern van de collectie wordt gevormd door ongeveer 11.000 kaartbladen van de voormalige Nederlandse koloniën: circa 10.000 van Indonesië, 700 van Suriname en 300 van de Nederlandse Antillen. Dit deel van de kaartcollectie behoort tot een van de grootste in Nederland op dit gebied, is volledig gedigitaliseerd en via internet vrij toegankelijk. Het grootste deel van de kaarten is verschenen tussen 1850 en 1950; de collectie over de (sub)tropen is opgebouwd vanaf 1950 en omvat meer dan 15.000 kaarten.

Profiel
Al vanaf het moment dat Frederik Willem van Eeden – vader van de schrijver en dichter Frederik van Eeden – in 1864 de opdracht krijgt van de Nederlandsche Maatschappij ter Bevordering van Nijverheid om een verzameling van koloniale producten aan te leggen, worden ook boeken en kartografische documenten verzameld. In 1865 krijgt de Maatschappij de benedenverdieping van het Paviljoen Welgelegen in Haarlem, het huidige provinciehuis van Noord-Holland, ter beschikking en in 1871 wordt hier het Koloniaal Museum geopend. In 1913 worden de collecties van het Koloniaal Museum overgedragen aan het in 1910 opgerichte Koloniaal Instituut. Hier breidt de bibliotheekcollectie zich snel uit, mede door de depotfunctie die de bibliotheek vervult voor uitgaven van bedrijven, organisaties en particulieren die werkzaam zijn in de koloniale gebieden.
De kartografische collectie bestaat uit kaartseries, zeekaarten, stadsplattegronden, topografische en thematische kaarten en komt grotendeels door schenkingen tot stand. Een paar voorbeelden.
In 1927 schenkt de Topografische Dienst in Weltevreden 2.600 bladen en in 1947 volgt een schenking van de luitenant-gouverneur-generaal van Nederlands-Indië, H.J. van Mook, van 1.543 bladen en 13 Terrain Studies. De Terrain Studies zijn tussen 1942 en 1945 door de geallieerde strijdkrachten gemaakt en bevatten zeer gedetailleerde beschrijvingen. F.J. Ormeling sr. tot slot stuurt kort na de Tweede Wereldoorlog een deel van het kaartenarchief vanuit Batavia naar Nederland. De helft van deze collectie wordt toegevoegd aan de KIT-collectie.

Enkele bijzondere kaarten zijn een manuscriptkaart op 8 bladen van Nederlands-Indië (1835-1837) vervaardigd door Gijsbert Franco baron von Derfelden van Hinderstein en een aantal manuscriptkaarten, waaronder een kaart van Suriname (1860-1879) op 27 bladen gemaakt door J.F.A. Cateau van Rosevelt. Een bijzondere uitgave is ook de Atlas der wereld naar de laatste ontdekkingen… uit 1858 van Jacob Kuyper. Vlak na verschijnen brandt zijn werkplaats af en gaan alle stenen en drukplaten verloren waardoor het aantal exemplaren van deze atlas zeer beperkt is gebleven. Verder bezit de kaartenzaal een in 1849 door Pieter Melvill van Carnbee in eigen beheer uitgegeven atlas van al zijn tot dan toe gemaakte kaarten.
Voor een groot deel zijn deze kaarten eerder verschenen in het tijdschrift Le Moniteur des Indes-Orientales et Occidentales. Drie jaar geleden heeft de KIT-bibliotheek het beheer gekregen over de boeken-, foto- en kaartcollectie van het echtpaar Coomans-Eustatia. De zeer bijzondere kaartcollectie van ongeveer 200 bladen heeft betrekking op de Nederlandse Antillen. Veel bladen zijn van voor 1850. De oudste kaart in deze collectie is Culiacanae, Americae regionis, descriptio. Hispaniolae, Cubae, aliarumque insularum circumiacientium, delineatio van Abraham Ortelius uit 1579.
Vanaf 1950 worden van alle landen in de (sub)tropen overzichtskaarten, stadsplattegronden, thematische kaarten, topografische seriekaarten op de schaal van 1:250.000 en de nationale atlassen aangeschaft. Het verwerven van met name de seriekaarten is soms problematisch door de restricties die landen hanteren voor deze gedetailleerde kaarten. Veel landen zien kaarten nog steeds als een militair product. Soms hebben zij ook niet de mogelijkheid nieuwe kaartbladen te vervaardigen. De collectie van de kaartenzaal is uniek in Nederland en wordt geraadpleegd door het algemeen publiek, maar ook door ambassades, ministeries, Artsen zonder Grenzen, de immigratiedienst voor bijvoorbeeld internationale hulpacties en grensgeschillen.

Website / Beeldbank
De hele kaartcollectie is beschreven en toegankelijk via de online bibliotheekcatalogus op www.kit.nl. Het is mogelijk de zoekopdracht te beperken tot landkaarten. Als een kaart digitaal beschikbaar is, staat naast de beschrijving een thumbnail waarop geklikt kan worden om de kaart groot op het scherm te laten verschijnen. In 2002 start het meerjarig project KIT Erfgoed Extra. Met dit project heeft het Instituut – met steun van het ministerie van Buitenlandse Zaken – achterstanden in behoud en beheer van museaal en documentair koloniaal erfgoed kunnen wegwerken. Het ‘koloniale’ deel van de kaartcollectie is toen in zijn geheel gedigitaliseerd en eind 2005 online beschikbaar gesteld. Het zoekscherm van de kaartenviewer is direct bereikbaar via www.kit.nl/kaarten of www.kit.nl/maps. Dit zoekscherm biedt de unieke optie te zoeken op geografische namen. Alle kaartbladen uit een serie zijn aan elkaar gelinkt, hierdoor is het mogelijk om door de hele serie te navigeren. Dit gebeurt aan de hand van pijlen die zichtbaar zijn rondom het gekozen blad. Het is mogelijk de digitale kaarten online te bestellen als print of download. Vorig jaar zijn 14.500 bezoekers op de kaartensite geweest die samen meer dan 100.000 kaarten bekeken.

Belangerijkste literatuur

• KIT Information & Library Services (KIT ILS), “Using technology to preserve the past and to meet future information needs”, in: Collecting at cultural crossroads. Collection policies and approaches (2008-2012) of the Tropenmuseum. Amsterdam: KIT, 2008.
• Levi, Peter, “Koninklijk Instituut voor de Tropen. Een ontdekkingsreis door de koloniale collectie van de kaartenzaal”, in: GIN publicatiereeks 2, 2004.
• Levi, Peter, “Digitising the past. The beginning of a new future at the Royal Tropical Institute”, in: Program. Electronic library and information systems, 44(2010)1.
• Tieleman, Jeanine, “Een nieuwe toekomst voor koloniale kaarten”, in: GIN publicatiereeks 3, 2007.

Gelders Archief te Arnhem (door Wanita Resida, 2012)

Adres en contactgegevens
Gelders Archief
Westevoortsedijk 67-D, 6827 AT Arnhem
Telefoon:026 35 21 600
E-mail: info@geldersarchief.nl
www.geldersarchief.nl

Toegankelijkheid
Openingstijden studiezaal: donderdag en vrijdag: 10:00-17:00 uur.
U kunt de studiezaal alleen op afspraak bezoeken. Reserveren kan op de website van het Gelders Archief.
De chatservice is beschikbaar op maandag t/m vrijdag, van 13:00 – 16:00 uur.

Omvang
Kaarten (inclusief kaartboeken en atlassen) en technische tekeningen zijn te vinden in kaartencollecties, en of in de bijlagen in de archieftoegangen, maar ook zitten verstopt in de dossiers van de diverse archieven, terwijl uit de beschrijvingen niet blijkt dat daar kaarten tussen de stukken zitten. Bij een telling gedaan in 2005 werd het totaal aantal kaarten en technische tekeningen in het Gelders Archief geschat op ruim 240.000, waarvan iets meer dan de helft toegankelijk is via digitale en papieren toegangen en de rest in zijn geheel nog niet is ontsloten. In deze cijfers zijn de aanwinsten sinds dat jaar niet opgenomen.

Profiel
Het Gelders Archief is in 2002 ontstaan uit een fusie tussen het Rijksarchief in Gelderland en de Gemeentearchieven van Arnhem, Renkum, Rheden en Rozendaal. De nadruk in de kaartencollecties van het Gelders Archief ligt op de zogenaamde ‘ambtelijke kartografie’ dat wil zeggen kaarten en technische tekeningen (zowel handschrift als gedrukt), die behoren bij archieven, welke zijn gevormd in het kader van de taakuitoefening van overheidsinstellingen. Hieronder bevinden zich onder andere kaarten van grondeigendom, verpondingskaarten, kadastrale kaarten, civiel- en cultuurtechnische kaarten, juridische kaarten en militaire kaarten en plattegronden.
Daarnaast zijn er de archieven van particulieren: bedrijven, families, heerlijkheden en huizen, die vaak kaarten bevatten betreffende het grondbeheer. Hieronder bevindt zich bijvoorbeeld het archief van de landmeters Nicolaas en Isaac van Geelkercken (toegang 0498).
In mindere mate zijn er commerciële kaarten en stadsplattegronden te vinden over de periode van de zestiende tot de twintigste eeuw. Zo zijn in de Kaartenverzameling de zestiende-eeuwse Gewestkaarten van Christiaan sGroten, de gedrukte topografische kaarten van o.a. Nicolaas van Geelkercken, evenals toeristische kaarten.
Naast kaarten die onderdeel uitmaken van een archief zijn er aparte kaartencollecties waarin losse kaarten zijn opgenomen, die niet bij een archief horen. De kaartenverzameling van het gemeentearchief Arnhem bevat behalve kaarten ook veel technische tekeningen, bijvoorbeeld van de diverse restauratieperiodes van de Eusebiuskerk, voor en na 1944.
In 1819 werd het Provinciaal Archief opgericht. Uit de verslagen van de provinciaal archivaris blijkt dat de archieven in grote wanorde werden aangetroffen in het oude Hof van Justitie en andere departementale gebouwen. Er is geen reden om te veronderstellen dat het met het bijbehorende kaartmateriaal beter was gesteld dan met de overige archivalia. In het verslag van 1825 worden de kaarten voor het eerst genoemd. De provinciale archivaris Nijhoff zonderde de kaarten van Hof en Rekenkamer op dezelfde wijze als andere stukken die hij belangrijk vond af en verenigde ze met gelijke stukken en voorzag ze van een opschrift. De kaarten die in 1819 met de archieven van Hof, Rekenkamer, College tot Beneficiëring van Nederrijn en IJssel en de Staten van de Kwartier naar het Provinciaal Archief werden overgebracht vormen de kern van de latere Algemene Kaartenverzameling zoals die sinds 1877 in het Rijksarchief in Gelderland berustte. Een bijzondere aanwinst tussen 1819-1877 was de verzameling van 11 stadsplattegronden van Jacob van Deventer, die in 1866 werden aangekocht door de provinciaal archivaris samen met gedrukte plattegronden uit de Stedenatlas van Blaeu. Deze kaarten werden eerst ondergebracht in de Openbare Bibliotheek, die ze in 1892 weer aan het Rijksarchief overdroeg. Tussen 1907-1910 werd de kaartenverzameling aangevuld met grote hoeveelheden gedrukt materiaal, dat werd overgedragen door het Rijksarchief in Noord-Brabant.
De archieven van de gemeenten Arnhem, Renkum en Rheden-Rozendaal gevormd tijdens het ancien regime (voor 1795) en in de periode na 1795 maken deel uit van de archieven der gemeentebesturen. Met de archieven van de gemeente Rheden-Rozendaal kwam ook topografisch-historisch beeldmateriaal mee van de Oudheidkundige kring Rheden-Rosendaal. Het gemeentearchief van Renkum is in 1944 grotendeels verloren gegaan. Kaartmateriaal uit Renkum dateert dan voornamelijk van na deze tijd. In 2006 werd de Topografisch Historische Atlas (THA) Gelderland door het Arnhems Gemeente Museum overgedragen aan het Gelders Archief. In deze collectie zit een kleine hoeveelheid kaarten.

Website / Beeldbank
Kaarten zijn op twee manieren te vinden in onze collecties:
1. Beschreven op archivistische wijze in de archieftoegangen: www.geldersarchief.nl/archieven.
2. Beschreven op kartografische wijze in de beeldbank: www.geldersarchief.nl/beeld–geluid. Er kan worden gezocht in de gehele beeldbank, maar u kunt ook direct zoeken in kaarten, www.geldersarchief.nl/beeld–geluid/kaarten. Een gedeelte van de kaartencollectie van het voormalige Rijksarchief in Gelderland (toegang 1510) is op internet in te zien evenals kaartenverzameling van het voormalig gemeentearchief Arnhem (toegang 1506). De kaarten van de voormalige gemeentearchieven Rheden en Rozendaal zijn nog in bewerking en nog niet te raadplegen. Zie ook www.archieven.nl.
In de collectie THA Gelderland (toegang 1551) zitten ook enkele kaarten. is in zijn geheel als prent beschreven. De Kadastrale minuutplans van 1832 zijn te raadplegen via watwaswaar.nl. De kaarten worden getoond in een viewer waarmee men ver kan inzoomen. Via de winkelwagen kan men een scan op JPEG10 bestellen.

Belangrijkste literatuur

• Donkersloot-de Vrij, Y.M. , Topografische kaarten van Nederland vóór 1750; handgetekende en gedrukte kaarten, aanwezig in Nederlandse rijksarchieven. Groningen: Wolters-Noordhoff, 1981.
• Resida, W.T., “De Kaartenverzameling van het Rijksarchief in Gelderland”, in: Gelders Erfgoed 1994-1, pp. 7-9.
• Resida, W.T., “De Kaartenverzameling van het Rijksarchief in Gelderland”, in: NVK Publikatiereeks nr. 25, 1998. pp. 71-75.
• Vredenberg-Alink, J.J., Kaarten van Gelderland en de Kwartieren: Proeve van een overzicht van gedrukte kaarten van Gelderland en de kwartieren vanaf het midden der zestiende eeuw tot circa 1850. Arnhem: Vereniging Gelre, 1975 (Werken Gelre no. 34).

Koninklijk Instituut voor Taal-, Land- en Volkenkunde (KITLV) in Leiden (door Lam Ngo, 2012)

NB: DEZE COLLECTIE IS INMIDDELS ONDERGEBRACHT BIJ DE LEIDSE UNIVERSITEITSBIBLIOTHEEK.

Adres en contactgegevens
Koninklijk Instituut voor Taal-, Land- en Volkenkunde (KITLV)
Reuvensplaats 2, 2311 BE Leiden. Postbus 9515, 2300 RA Leiden
Telefoon: +31 (0)71 527 2295. Fax: +31 (0)71 527 2638 E-mail: kitlv@kitlv.nl
Contactpersonen: R. Storm (hoofd collecties), mw. K. Wellen (bibliothecaris), J. van Rosmalen (coördinator bijzondere collecties), L. Ngo (collectiespecialist, kaarten- en prentencollectie), mw. C.M. Hogewoning (hoofd leeszaal) www.kitlv.nl

Toegankelijkheid
De leeszaal van het KITLV is geopend van maandag tot en met vrijdag van 9.00 tot 17.00 uur. Om gebruik te maken van de collecties – die van de bibliotheek en de bijzondere collecties – heeft iedere bezoeker een gebruikerspas nodig. Deze pas is gratis verkrijgbaar aan de balie in de leeszaal op vertoon van een geldig legitimatiebewijs (voor studenten op vertoon van een collegekaart).
De bijzondere collecties, waaronder de kaarten, zijn alleen ter inzage in de leeszaal. Daar kunnen ze via een uitleenformulier bij de balie in de leeszaal worden aangevraagd. Er mogen maximaal 5 documenten tegelijkertijd worden ingezien op een aparte tafel. Zelf fotokopieën maken en scannen van materiaal uit de bijzondere collecties is niet toegestaan. Fotograferen is soms toegestaan, maar uitsluitend met toestemming van een medewerker van de bijzondere collecties.
Wat betreft de bibliotheekcollectie kunnen bezoekers die lid zijn van het KITLV de meeste publicaties mee naar huis nemen. Voor het lidmaatschap kan men zich online aanmelden of rechtstreeks wenden tot de ledenadministratie.
De kaartenverzameling is via het Gemeenschappelijk Catalogiseersysteem (GGC) ontsloten en beschikbaar gesteld via de Online Catalogus voor Publiek (OPC). De basis voor de inhoudelijke ontsluiting is de KITLV-thesaurus in het Engels. Deze thesaurus kan ook worden gebruikt voor het zoeken naar de documenten. Er is een plan om de gedigitaliseerde kaarten online aan te bieden.

Omvang
Voor de collecties van het instituut is het jaar 1898 van belang. Toen trad dr G.P. Rouffaer als adjunct-secretaris in dienst. Rouffaer zorgde voor de uitbreiding van de verzameling land- en zeekaarten. Door voortdurende schenking en aankoop telt de verzameling vandaag de dag meer dan 15.000 kaarten. Tachtig procent van de kaartencollectie heeft betrekking op Indonesië. Het aandeel van de kaarten over het Caraïbisch Nederland en Suriname is slechts vijf procent. De overige vijftien procent heeft betrekking tot Zuidoost-Azië en overige landen. Het aantal atlassen bedraagt meer dan 500.

Profiel
Opgericht in 1851 is het KITLV een mondiaal toonaangevend centrum voor het geestes- en sociaal wetenschappelijk onderzoek over Zuidoost-Azië, het Zuidzeegebied en het Caraïbisch gebied. De nadruk ligt op Indonesië en het Caraïbisch deel van het Koninkrijk inclusief Suriname. De Afdeling Collecties beheert boeken, tijdschriften, foto’s, archieven, audiovisueel materiaal, kaarten, atlassen, prenten en tekeningen. De unieke collectie van het KITLV trekt onderzoekers uit de hele wereld. Daarnaast werd in 1969 een KITLV-vertegenwoordiging in Jakarta opgericht. Deze koopt publicaties uit Indonesië, Maleisië en Singapore aan en verwerkt ze voor de bibliotheek van het instituut in Nederland. Verder vertaalt men er Nederlandstalig wetenschappelijk werk in het Indonesisch. Net als het instituut in Nederland zorgt deze vestiging voor de verkoop van instituutspublicaties en de wetenschappelijke contacten. Het KITLV is sinds 2001 een instituut van de Koninklijke Nederlandse Academie van Wetenschappen (KNAW).
Een aanzienlijke deel van de kaartencollectie bestaat uit manuscriptmateriaal, in het bijzonder van wetenschappers, missionarissen en militairen die de toen nog onbekende terreinen in kaart hebben gebracht. Kaarten van vroeger al redelijk bekende plaatsen hebben de situatie van toen vastgelegd. Een voorbeeld hiervan zijn de manuscriptkaarten van Yogyakarta, van oudsher een belangrijke en levendige culturele stad op Java. De stadsplattegronden van Yogyakarta in de tweede helft van negentiende eeuw laten gebouwen zien die veelal nog steeds bestaan. Zo was de kraton een stadje op zich, met niet alleen het paleis van de sultan en zijn familie maar ook de huisvesting van de ambtenaren, de dienaren, de muzikanten enzovoort. In de kraton was er zelfs een markt, stallen voor paarden en olifanten en kooien voor tijgers. De manuscriptkaarten zijn veelal gerelateerd aan de archief- en fotocollectie. Een voorbeeld hiervan is het vier meter strekkende archief van Johan Theodorus Broekhuijse, bestuursambtenaar in Hollandia, de Baliemvallei en de Schouten-eilanden. Deze collectie bevat onder andere foto’s, tekeningen, kaarten en plattegronden van woningen van stadspapoea’s te Hollandia evenals schetskaarten van de woongebieden van Papoea’s te Hollandia. De collectie bevat zowel oude kaarten uit de periode van vóór 1945 als moderne. Het KITLV heeft bijvoorbeeld vrijwel alle kaarten van de residenties van Java op schaal 1:100.000 in haar bezit. Deze kaarten werd in eind vorige eeuw door het Topografisch Bureau in Batavia via een uitstekend steendrukprocedé vervaardigd. Het KITLV bezit tevens een complete set van de topografische kaarten van Indonesië die door de Indonesische Topografische Dienst (Bakosurtanal) in de negentig jaren op schaal 1 : 25.000 en 1 : 50.000 werd gepubliceerd. De thematische kaarten zijn echter ondervertegenwoordigd. De topografisch historische atlas van het instituut neemt nog steeds in omvang toe.

Website en beeldbank
De catalogi zijn te vinden op de website van het KITLV (www.kitlv.nl). De kaartenverzameling is te vinden door te klikken op ‘Catalogues’ en vervolgens te kiezen voor de optie ‘Land- en zeekaarten’. Er bestaan verschillende mogelijkheden om kaarten te zoeken: titelwoorden, persoonsnamen, trefwoorden uit de KITLV-thesaurus, signatuur enz. Met behulp van het tabblad ‘Geavanceerd’ is het bovendien mogelijk om een zoekopdracht verfijnen, bijvoorbeeld naar het jaar van de publicatie. Voor atlassen moet echter de optie ‘Boeken, tijdschriften en artikelen’ worden gekozen, aangezien ze zijn opgenomen in de catalogus van boeken.

Belangrijkste literatuur

• Archief van het Koninklijk Instituut voor Taal-, Land- en Volkenkunde (KITLV). 1851-1991. (Aanvraagnummer H 1406).
• Maronier, J.H., Pictures of the tropics: a catalogue of drawings, watercolours, paintings and sculptures in the collection of the Royal Institute of Linguistics and Anthropology in Leiden. ’s-Gravenhage: Nijhoff, 1967.
• Muller, W.C., Catalogus der landen zeekaarten van- en uitgegeven door het Koninklijk Instituut voor de Taal-, Land- en Volkenkunde van Ned.-Indië. ’s-Gravenhage: Nijhoff, 1913.
• Rouffaer, G.P., Catalogus der land- en zeekaarten toebehoorende aan het Koninklijk Instituut voor de taal-, land- en volkenkunde van Nederlandsch Indië. ’s-Gravenhage: Koninklijk Instituut voor de Taal-, Landen Volkenkunde van Nederlandsch Indië, 1898.

Kaartencollectie van Het Scheepvaartmuseum in Amsterdam (door Diederick Wildeman, 2011)

Adres en contactgegevens
Het Scheepvaartmuseum
Postbus 15443, 1001 MK Amsterdam
Bezoekadres: Kattenburgerplein 1, Amsterdam
Contactpersoon Diederick Wildeman; e-mail: dwildeman@hetscheepvaartmuseum.nl
Contact raadpleging bibliotheek: bibliotheek@hetscheepvaartmuseum.nl
Contact raadpleging depot: depotbezoek@hetscheepvaartmuseum.nl
www.hetscheepvaartmuseum.nl en www.maritiemdigitaal.nl

Toegankelijkheid
In oktober 2011 is het Scheepvaartmuseum in Amsterdam na een vier jaar durende renovatie weer voor het publiek geopend. Het museum is gevestigd in ’s Lands Zeemagazijn (geb. 1656), het voormalige arsenaal van de Admiraliteit van Amsterdam. De bibliotheek is nu sterk vergroot en het merendeel van de publicaties verschenen na 1850 is in een open opstelling voor iedereen toegankelijk.
De bibliotheek is geopend van maandag t/m zaterdag van 9.30-17.00. De toegang is gratis en omdat er niet wordt uitgeleend heeft de bezoeker ook geen pas nodig. Voor bezoekers is er studieruimte aanwezig. De kartografische collectie bestaat uit twee delen: atlassen en de losse kaarten. De atlassen behoren tot de museale collectie van de bibliotheek; de losse kaarten en globes tot de museumcollecties. Bij raadplegingen van werken van vóór 1850, handschriften of kostbare werken is het nodig deze minimaal 24 uur van tevoren aan te vragen via een e-mail naar bibliotheek@hetscheepvaartmuseum.nl.
Voor het inzien van dergelijke werken is legitimatie verplicht. Het is toegestaan uit de hand, zonder flits, foto’s te maken voor studiedoeleinden. Voor andere doeleinden kan men een fotobestelling plaatsen via de website van het museum.
Losse kaarten en globes uit de museumcollectie worden in het museumdepot op het Marineterrein naast het museumgebouw bewaard. Voor het raadplegen van dit materiaal dient men een afspraak met het depot te maken.

Omvang
De kartografische verzameling bevat ongeveer 6000 losse kaarten en ongeveer 400 atlastitels, waarvan 300 titels van vóór 1850. Grof geschat bevat de collectie oude atlassen ca. 20.000 zee- en landkaarten van de gehele wereld. De bibliotheek bezit ook een omvangrijke collectie reis- en landbeschrijvingen, vooral over overzeese gebieden. Deze boeken bevatten veel kaartmateriaal.
De ca. 600 zeemansgidsen vormen een belangrijk complement voor de kartografische verzameling. De verzameling van 79 aard- en hemelglobes, waarvan 63 van vóór 1850, is de omvangrijkste in Nederland en één van de grootste ter wereld. De bibliotheek bezit ca. 2000 handboeken over de geschiedenis van de kartografie. De collectie losse kaarten uit ca. 5500 stuks, waarvan 150 in handschrift. Van de 49 op kaarten op perkament, hebben 24 een VOC-connectie.

Profiel
In 1916 besloten een aantal, vooral Amsterdamse, heren uit de wereld van de scheepvaart en de kunst het Nederlandsch Historisch Scheepvaart Museum op te richten. In de eerste decennia lag het verzamelbeeld sterk op materiaal rond de koloniale geschiedemuseumnis en het openleggen van de wereld door de Europeanen in zestiende tot negentiende eeuw. Het museum wilde (en wil) niet alleen objecten verzamelen, maar ook een centrum zijn voor de studie van het originele materiaal in druk, manuscript en kaart. De basis voor deze verzameling werd gelegd door de collectie van A.W.M. Mensing, directeur van het veilinghuis Frederik Muller.
Om een paar voorbeelden te geven: het museum bezit 12 edities van Ptolemeus-atlassen vanaf 1482, 15 exemplaren van de atlas van Ortelius, twee exemplaren van de Nederlandse editie van de Atlas Maior, en delen van de Franse en Spaanse edities, de Atlas Maior van Ottens, stedenboeken van Braun en Hogenberg, Blaeu en Frederick de Wit. Uiteraard zijn er ook de zeeatlassen en -gidsen aanwezig van Waghenaer, Barentsz, Blaeu, Colom, Doncker, Janssonius, Pieter Goos (11 exemplaren), Roggeveen, Cruys en Van Keulen, vaak in meer edities en in meer talen. De collectie beperkt zich ook niet tot Nederlandse (zee)atlassen. Er zijn exemplaren van Van Borbone, Robert Dudley, Bellin, DesBarres, Sanson. Een belangrijk onderdeel van deze atlassencollectie is sinds 1919 in het museum en bestaat uit ca. 130 titels afkomstig van het voormalige Ministerie van Marine. Dit bevat ook atlassen van de voorgangers, waaronder de Admiraliteit van Amsterdam.
De collectie losse kaarten bevat een aantal bijzonderheden. Een proefdruk van de wereldkaart van Gastaldi uit 1564, de wereldkaart van Blaeu uit 1648 (staat van na 1654) in 21 bladen, Chinese wereldkaart door Verbiest uit 1687, de kaart van Tartarije door Witsen uit 1687 en de set van vier handschriftkaarten van Johannes Vingboons. Van de stad Amsterdam is een aantal plattegronden zoals die van Cornelis Anthonisz. (1544) Bast (1597) en Van Berckenrode (1647) aanwezig. Er is een grote collectie Nederlandse en Britse zeekaarten uit de negentiende en twintigste eeuw. De laatste aanwinst is de collectie van meer dan driehonderd koperplaten van de Nederlandse hydrografische dienst (ca. 1900-1955).

Website en beeldbank
De gehele collectie van Het Scheepvaartmuseum, inclusief de bibliotheek, is toegankelijk via de gemeenschappelijk online database van de Nederlandse maritieme musea: www.maritiemdigitaal.nl. In de komende jaren zal de digitalisering van de collectie verder ter hand worden genomen en zullen er steeds meer afbeeldingen te zien zijn.
Twee belangrijke atlasseries zijn online toegankelijk: de zogenaamde Atlas Van Loon (genoemd naar de zeventiende eeuwse eigenaar) en een uitgebreide Van Keulen atlas, samengesteld ca. 1790. De Atlas Van Loon bevat de Atlas Maior van Joan Blaeu in de Nederlandse editie (9 delen), Nederlandse stedenboeken (Noordelijke en Zuidelijke Nederlanden in 2 banden) en enkele Italiaanse stedenboeken (Kerkelijke Staat, Rome, Napels en Sicilië, drie banden) eveneens van Blaeu. Deze verzameling bevat tevens de zeventiende-eeuwse zeeatlassen van Pieter Goos en Johannes Janssonius. De Van Keulen atlas in zes banden bevat achttiende-eeuwse zeekaarten van nagenoeg de gehele wereld. Het gedigitaliseerde exemplaar bevat in de zesde deel over het VOC-gebied veel extra kaarten, handschriftkaarten en prenten, vooral uit François Valentijns Oud en Nieuw Oost Indië uit 1724-1726. De afbeeldingen zijn alle van zeer hoge kwaliteit. In totaal zijn er ca. 1500 kaarten op deze manier toegankelijk via de site www.geheugenvannederland.nl.

Belangrijkste literatuur

• Mörzer Bruyns, W.F.J., ‘De kartografische verzameling in het Nederlands Scheepvaartmuseum Amsterdam’, in: Caert-Thresoor 18, 1 (1999), pp. 1-7.
• Wildeman, Diederick, ‘Het Nederlands Scheepvaartmuseum en Ernst Crone: Het samengaan van een privé- en museumverzameling’, in: Jaarboek van het Nederlands Genootschap van Bibliofielen 2001, Jrg. 9 (2002), pp. 161-179.
• Het Scheepvaartmuseum streeft er naar de collectie zo veel mogelijk in kartobibliografieën wordt beschreven, en met name in de uitgaven verzorgd door Explokart.

Collectie van het Zuiderzeemuseum in Enkhuizen (door Erik Walsmit, 2011)

Adres en contactgegevens
Zuiderzeemuseum
Bezoekadres: Wierdijk 12-22, 1601 LA Enkhuizen
Afdeling Collectie en Presentaties
Contactpersoon: Erik Walsmit
Telefoon: 0228-351157
E-mail: erik.walsmit@zuiderzeemuseum.nl
Website: http://www.zuiderzeemuseum.nl

Toegankelijkheid
Het Zuiderzeemuseum bestaat uit een buiten- en een binnenmuseum. De bibliotheek is gevestigd in het binnenmuseum aan de Wierdijk. Voor een bezoek aan de bibliotheek kunnen bezoekers zich melden bij de kassa van het museum. De bibliotheek is geopend op alle werkdagen van 13.00 tot 17.00 uur. Gesloten op feestdagen. In de bibliotheek zijn alleen de algemene werken op het gebied van kartografie te raadplegen, de collectie losse kaarten en oude atlassen zijn gehuisvest in ons depot bij het ontvangstgebouw van het museum even buiten Enkhuizen. Het depot is alleen op afspraak toegankelijk. Zowel in de bibliotheek als in het depot zijn studieplaatsen beschikbaar. Na overleg mag u zelf een digitale foto maken (zonder flits) voor eigen gebruik. Het is ook mogelijk om digitale opnamen te bestellen van kaarten die reeds gedigitaliseerd zijn.

Omvang
De collectie van de bibliotheek omvat een handbibliotheek van ca. 140 titels op het gebied van de kartografie, bibliografische overzichtswerken, facsimiles van oude kaartboeken en daarnaast zijn ca. 50 hedendaagse atlassen en andere geografische werken te raadplegen. Bijzonder is de collectie op het gebied van de Zuiderzeewerken. De ca. 400 titels bevatten veel kaartmateriaal. De collectie losse kaarten bestaat uit ongeveer 850 objecten; topografische kaarten, landkaarten, zeekaarten, provinciekaarten, waterstaatskaarten, polderkaarten, stadsplattegronden, gemeentekaarten en kaarten van de Zuiderzeewerken. Daarnaast bezit het Zuiderzeemuseum een kleine collectie atlassen en kaartboeken van ongeveer twintig titels. De collectie van de bibliotheek en de losse kaarten en atlassen zijn te raadplegen in het collectieregistratiesysteem in de studieruimten.

Profiel
De collectie van het Zuiderzeemuseum is nog relatief jong. Het museum is gesticht in 1948, waarna de collectie door middel van aankoop en schenking is ontstaan. Het museum bezit een gespecialiseerde kartografische collectie met de nadruk op het Zuiderzeegebied. Speciaal aandacht is er voor de nautische kartografie van de Zuiderzee en de Wadden, de polderkartografie van waterschappen en hoogheemraadschappen, stadsplattegronden van steden in het gebied en de kartografie van de Zuiderzeewerken. Het verzamelgebied van het museum spitst zich ook toe op deze thema’s.

De collectie Zuiderzeewerken
Onder deze collectie bevinden zich veel plannen voor de drooglegging en inpoldering van de Zuiderzee. Het oudste werk De indijking en droogmaking van de Zuiderzee en het IJ… van J. Kloppenburg en P. Faddegon Pzn., dateert uit 1848. Natuurlijk zijn ook de acht nota’s van Cornelis Lely aanwezig. De kaart die Cornelis Lely bij zijn plannen voegde werd in 1892 uitgegeven bij de Erven J.J. Tijl in Zwolle. Van deze kaart is ook een Franstalige versie in de collectie aanwezig. De propaganda voor de Zuiderzeewerken werd verzorgd door de Zuiderzeevereniging waarbij de belangrijkste publicaties ook in het Engels, Duits en Frans werden vertaald en uitgegeven. Een overzicht van de plannen en rapporten wordt gedaan in deel 1 van de Rapporten en Mededeelingen betreffende de Zuiderzeewerken door Ir. L.T. van der Wal in 1923.

De collectie polder- en waterschapskaarten
Het museum bezit een mooie collectie polderkaarten van droogmakerijen en aandijkingen in Noord-Holland en Friesland. Van de grote droogmakerijen in Noord-Holland, zoals de Zijpe, Heerhugowaard, Wieringerwaard, Schermer, Beemster en Purmer zijn de belangrijkste kaarten in de collectie aanwezig. Ook is er een kaart aanwezig van een kleine droogmakerij, namelijk de Starnmeer uit ca 1643. Van de grote waterschappen in Noord-Holland zijn enkele kaartseries aanwezig. De kaart van het Hoogheemraadschap Uitwaterende Sluizen in Kennemerland en West-Friesland is aanwezig in zijn verschillende uitgaven, als éénbladskaart, vierblads en zestienbladskaart. Prachtig ingekleurd is de Nieuwe Kaart van het Dykgraafschap van Dregterland door Govert Oostwoud en gegraveerd door D. Stoopendaal uit 1723 met wapens van de heemraden uit 1775. Van recenter datum is een collectie waterschapskaarten uit Friesland daterend van 1906 tot 1920.

De collectie zeekaarten van de Zuiderzee
De zeekaartencollectie heeft vooral betrekking op de Zuiderzee en de aangrenzende Wadden. Het betreft voornamelijk atlaskaarten. De oudste kaart is van Lucas Jansz. Waghenaer uit 1583, uitgave 1590, en werd gegraveerd door Johannes van Doetecom. De meest recente hydrografische kaarten van het Ministerie van Marine dateren van ca. 1930. Van de Paskaarte van de Zuyder Zee van Johannes van Keulen bezit het museum twee unieke staten die niet in andere collecties in Nederland teruggevonden zijn. Het zijn kaarten die gedateerd zijn van na 1735. Van de Amsterdamse burgemeester Nicolaas Witsen heeft het museum twee kaarten, een manuscriptkaart en de gegraveerde versie. Het betreft de kaart Texel en Vlie stroom, die getekend werd door Isaac de Graaf in 1712. De gegraveerde kaart met dezelfde titel werd gegraveerd door Jacob Keyser. Van de manuscriptkaart zijn in Nederland zeker vijf kopie-exemplaren bekend.

Website
De collectie van het Zuiderzeemuseum is nog niet toegankelijk via de eigen website. Een groot gedeelte van de collectie is wel ontsloten via de gezamenlijke portal van de maritieme musea, Maritiem Digitaal.
De bibliotheekcollectie is toegankelijk via het landelijke bibliotheeknetwerk: http://picarta.pica.nl.
Een gedeelte van de collectie, waaronder kaarten, is ook te zien op de website van het Geheugen van Nederland.

Recente literatuur

• Brink, Paul van den (red.), Eveline Berghuis e.a., Almanak verzamelingen topografisch beeldmateriaal: een overzicht van kaartenverzamelingen en topografisch-historische atlassen in Nederland. Den Haag: Koninklijke Bibliotheek, 1995.
• Walsmit, Erik, ‘Kaarten uit de 18de eeuw gevonden in prentenkabinet’, in: Het Peperhuis, Nieuwsbrief van het Zuiderzeemuseum, 93-1/93-2 (1993), p. 9.
• Walsmit, Erik, ‘De Starnmeer: een kleine polder met een groot verhaal’, in: Het Peperhuis, Nieuwsbrief van het Zuiderzeemuseum, 99-4 (1999), pp. 1-2.

Kaartencollectie van de Universiteitsbibliotheek Groningen (door Tonnis Musschenga, 2011)

Adres en contactgegevens
Bibliotheek Rijksuniversiteit Groningen
locatie Universiteitsbibliotheek
Bezoekadres: Broerstraat 4, 9712 CP Groningen
Sector Algemene Publieksdiensten en Collectievorming / Bijzondere Collecties (BC)
Contactpersoon: Tonnis Musschenga
Telelefoon: 050-3635064
https://www.rug.nl/library/collections-locations/special-collections/collections/archives-inventories/kaartenatlassen
E-mail: t.e.musschenga@rug.nl

Toegankelijkheid
Op de derde verdieping bevindt zich de zaal Bijzondere Collecties (kamer 321) waarvan de kaartenzaal een onderdeel is. Er zijn op deze zaal 15 studiezitplaatsen. De kluis ligt naast de studiezaal, waardoor er nauwelijks wachttijden zijn. De reguliere openingstijden zijn op werkdagen van 9-17 uur. Op vertoon van uw lenerspas krijgt u materiaal ter inzage. Bent u een incidentele bezoeker dan kunt u een dagpas bij de Uitleenbalie (1e verdieping) aanvragen, deze kost € 2,00 (legitimatiebewijs is daarbij noodzakelijk). Na overleg mag u, uitzonderingen daargelaten, zelf een digitale foto maken (zonder flits) voor eigen gebruik.
Via onze beroepsfotograaf is het mogelijk foto’s te laten maken die geschikt zijn voor publicatie (tiff-bestanden), natuurlijk na overleg, tegen betaling en met bronvermelding. De levertijd van deze tiff-bestanden is 2 à 3 weken.

Omvang 
De collectie van de kaartenzaal omvat een handbibliotheek van ca. 1300 titels, 200 atlassen van voor 1940 en 30 atlassen van voor 1800. Daarnaast bestaat de collectie uit ca. 1300 losse kaarten, ca. 550 gevouwen kaarten (meest stadsplattegronden), ca. 100 opgerolde wandkaarten op stok, topografische kaartseries 1:25.000 en 1:50.000 vanaf 1970 tot heden en thematische kaartseries (deels alleen van Noord-Nederland), te weten de bodemkaart, geologische kaart, geomorfologische kaart en waterstaatskaart. De handbibliotheek bestaat uit algemene kartografische literatuur, catalogi van hetgeen elders aanwezig is, bibliografische overzichtswerken, facsimiles van oude atlassen en natuurlijk nieuwe atlassen en kaarten. Voor de grotere kaarten en atlassen is er een aparte grote studietafel. De handboekerij, de losse kaarten en de atlassen zijn allemaal in de OPCcatalogus te vinden.

Profiel
De Universiteitsbibliotheek bezit een algemene kartografische collectie met nadruk op nationale, topografische, geografische en thematische atlassen. Door middel van facsimiles van oude atlassen en kaartboeken kan de gebruiker ook een beeld krijgen van de geschiedenis van de kartografie. Verder wordt geprobeerd een goede doorsnee te verkrijgen van de producten van de bloeiperiode van de Nederlandse kartografie van de 16e-18e eeuw. Speciaal verzamelgebied voor de bibliotheek is Noord-Nederland (Groningen, Drenthe) en Noordwest Duitsland (Ost-Friesland).

Herkomst en verwerving
De Universiteitsbibliotheek verkrijgt atlassen en kaarten door aankoop en schenking. Na de oprichting in 1614 schenkt de burgemeester van Groningen als eerste een Mercator-atlas. Ook komt er in de eerste catalogus, uit 1619, een Ortelius-atlas voor. Maar veel atlassen worden er niet aangeschaft. In 1961 telt Koeman 17 stuks van voor 1800. Het ‘Groningana’-legaat van Mello Backer dat in 1899 in de bibliotheek terechtkomt, bevat naast boeken (1000 titels), ook een verzameling atlassen (13 stuks) en losse kaarten (250 stuks) met betrekking tot stad en provincie Groningen, waaronder vele manuscriptkaarten. Mello Backer (1807-1883) was een telg uit een adellijk geslacht, ongehuwd en meester in de rechten. Hij vervulde vele bestuursfuncties in Groningen (o.a. Provinciale Staten, Commissie van Landbouw en het Doofstommeninstituut). Backer was een echte verzamelaar en niet alleen van boeken en kaarten. Andere particuliere schenkers van kaarten aan de Bibliotheek Rijksuniversiteit Groningen waren onder anderen Acker Stratingh (vader) en Pelinck Stratingh (zoon) (1925) en de Provincie Groningen (1989). Acker Stratingh werkte ook mee aan de eerste thematische kaart in Nederland, namelijk de geologische kaart van de provincie Groningen (1837). Kaarten vervaardigd in het buitenland zijn nauwelijks aanwezig. Een van de kartografische hoogtepunten in de Bijzondere Collecties van de Universiteitsbibliotheek Groningen bevindt zich in de Cronycke van Hollandt Zeelandt en Vrieslant van Cornelius Aurelius (1517). Hierin is namelijk de oudste in Nederland gedrukte kaart gebonden. Deze wereldkaart, een houtsnede, werd voor het eerst in 1514 gedrukt door Jan Seversz. in Leiden, tevens de uitgever van de Divisiekroniek.

Faculteit Ruimtelijke Wetenschappen
Binnen de Rijksuniversiteit Groningen heeft de Faculteit Ruimtelijke Wetenschappen (locatie: Nettelbosje 2, 9747 AE Groningen) nog een eigen collectie. Hier treft u ruim 500 atlassen, waaronder thematische en historische atlassen aan. U kunt de atlassen ter plaatse raadplegen. Op de atlassenkast ligt een overzicht van alle aanwezige atlassen met een thematische en een regionale index. Daarnaast is er nog het CRIG, het Centrum voor Ruimtelijke Informatiekunde Groningen (locatie: Landleven 1, 9747 AD Groningen). Het CRIG stimuleert en ondersteunt het gebruik van ruimtelijke analyse- en visualisatietechnieken binnen en buiten de faculteit. U treft er onder andere een kartograaf, een medewerker ruimtelijke informatiekunde en een geohelpdesk aan.

Website
Op de website van de Bibliotheek van de Rijksuniversiteit Groningen is algemene informatie met betrekking tot de collectie kaarten en atlassen te vinden. Een aparte website geeft antwoord op de vraag in welk jaar welke boeken en kaarten zijn verworven voor de bibliotheek: http://cartografie.eldoc.ub.rug.nl/root/Boeken. In de online catalogus van de bibliotheek kan ook apart gezocht worden op kartografisch materiaal. Daarnaast heeft de collectie van de Faculteit Ruimtelijke Wetenschappen een eigen website, evenals het Centrum voor Ruimtelijke Informatiekunde Groningen.
De collectie kaarten en atlassen van de Bibliotheek van de Rijksuniversiteit Groningen heeft een eigen beeldbank: http://kaarten.abc.ub.rug.nl. Veel van de hier getoonde kaarten komen uit de verzameling van Mello Backer en hebben Groningen (stad en provincie) en omringend gebied (Drenthe en Oost-Friesland) als onderwerp. Ook de rest van Nederland en Europa is echter goed vertegenwoordigd. In totaal betreft het hier ongeveer 800 kaarten, waarvan ongeveer 200 uit de ‘Groningana’-collectie van Mello Backer. De indeling is geografisch, van een klein naar een groter gebied (provincie, land, werelddeel, wereld). Hiermee is een groot deel van het kluismateriaal nu voor ieder toegankelijk.

Belangrijkste literatuur

• Groothuis, Wil, ‘De kaartencollectie van de bibliotheek der Rijksuniversiteit te Groningen’ in: Caert-Thresoor 9 (1990), 3, blz. 37-41.
• Groothuis, Wil, & Cathrienus Schaafsma, [acht beschrijvingen van oude kaarten uit de collectie van de Universiteitsbibliotheek], in: Gerda C. Huisman (red.), De wereld aan boeken. Groningen: Universiteitsbibliotheek, 1987, blz. 109-118.
• Lijst van kaarten van gedeelten der provincie Groningen en der geheele provincie Groningen / verzameld door M. Backer. Groningen: Gebr. Hoitsema, [1874]. (Bijdragen tot de kennis der provincie Groningen; 18e st.)
• Beredeneerde lijst van plattegronden der stad Groningen / verzameld door M. Backer. S.l, s.n, ca. 1890].

Kaartencollectie van het Regionaal Archief Zutphen (door Sandra Oosterholt, 2011)

Adres en contactgegevens
Regionaal Archief Zutphen
Archiefbeheer voor Brummen, Lochem en Zutphen
Spiegelstraat 13-17
7201 KA Zutphen
Contactpersoon: Jane Voskamp
Telefoon: 0575-512157
www.regionaalarchiefzutphen.nl
E-Mail: regionaalarchief@zutphen.nl

Toegankelijkheid
Het Regionaal Archief Zutphen (RAZ) is gehuisvest in drie panden in de Spiegelstraat in het centrum van Zutphen. In het oude Middeleeuwse pand met mooie rode luiken is de studiezaal gevestigd. In de overige ruimten bevinden zich kantoren, een restauratieruimte en een depot waar 4,5 km archiefstukken zijn opgeslagen. Het RAZ beheert de archieven van de gemeenten Brummen, Lochem en Zutphen. Daarnaast bewaart het RAZ diverse particuliere archieven uit de drie gemeenten. De studiezaal is van dinsdag t/m donderdag open van 9.00 tot 17.00 uur. De toegang is gratis. Kaarten die niet op de website staan, kunnen na vertoon van legitimatie in de studiezaal worden aangevraagd. De gevraagde kaart wordt door de studiezaalmedewerker direct opgehaald.

Omvang
De precieze omvang van de kaartencollectie van het RAZ is niet bekend. In het depot bevinden zich enkele ladenkasten waarin 2.000 losse kaarten worden bewaard. Het aantal kaarten dat bij een archief hoort en fysiek niet is opgeborgen bij de losse kaarten, is onbekend. Een deel van de collectie losse kaarten van Zutphen is in het verleden door vrijwilligers beschreven. Sinds een jaar wordt deze collectie systematisch doorlopen om beschrijvingen kloppend te maken en een selectie te maken voor digitalisering. De kaarten van de (voormalige) gemeenten Lochem, Laren en Gorssel waren nog niet of nauwelijks beschreven. Ook deze kaarten – en die van de gemeente Brummen en Warnsveld – worden bekeken en gedigitaliseerd. Het gaat hierbij om ongeveer 350 kaarten.

Profiel
Het beeldmateriaal van Zutphen en de regio wordt bij het Stedelijk Museum en het Regionaal Archief Zutphen bewaard. Dit is historisch zo gegroeid. Het museum is ontstaan uit het archief en toen in 1976 beide instellingen een apart gebouw kregen, is het beeldmateriaal van de Topografisch Historische Atlas Zutphen verdeeld. Al het beeldmateriaal dat onderdeel is van een archief, is destijds naar het Stadsarchief (nu Regionaal Archief Zutphen) gegaan. De collectie kaarten is divers.

Gemeente
De meeste kaarten horen bij een gemeentelijk archief. Zo zijn er veel tekeningen die te maken hebben met de wederopbouw, bestemmingsplannen, situatieschetsen, blauwdrukken van openbare gebouwen en technische tekeningen voor bijvoorbeeld de (ver)bouw van wegen, waterkeringen, bruggen.

Waterhuishouding
Omdat Zutphen aan twee rivieren ligt, zijn er veel kaarten op het gebied van de waterhuishouding van de Berkel en IJssel. Een zeer bijzondere en mooie kaart is een 18 meter lange kaart (in drie delen) van het stroomgebied van de Berkel. Gerrit Ravenschot maakte in 1793 deze kaart en bijbehorende kleine versie ten behoeve van de oprichting van de tweede Berkelcompagnie. Over deze kaart is in 1989 in Caert-Thresoor een artikel verschenen van Henriëtte Marsman-Slot.

Grondbezit gezondheidsinstellingen
Het RAZ beschikt over meerdere boeken waarin het grondbezit van een instelling is opgetekend. Onlangs zijn twee kaartboeken van het Oude en Nieuwe Gasthuis (ONG) gedigitaliseerd en beschikbaar gesteld via de website. De twee kaartboeken zijn getekend in 1663 en 1683 door respectievelijk Henrick van Gelder en Johan van Gelder. In het oudste boek staan zestig tekeningen in kleur, waarvan 16 boerderijen. In 1683 zijn de bezittingen opnieuw in kaart gebracht. Het gaat om dezelfde bezittingen als in 1663, al is soms de naam van de boerderij veranderd. Het titelblad van het jongste kaartboek is niet in kleur maar in grijstonen uitgevoerd. Ook ontbreken details die in het boek van 1663 wel aanwezig waren: aantekeningen over aangrenzende percelen en beschrijving van het goed. De volgorde van de kaarten is in beide boeken gelijk. Wel hebben de tekenaars een andere schaal gebruikt en is een goed soms vanuit een andere richting getekend. Een derde kaartboek in het archief bevat landerijen van de Sint Anthony Groote Broederschap en is vervaardigd door Johan van Gelder in 1681.

Atlassen
De Magistraatsbibliotheek, een verzameling van voornamelijk juridische werken uit de zeventiende eeuw, bevat enkele atlassen waaronder Novum ac magnum theatrum Belgicae foederatae, ad praesentis temporis faciem expressum van Joan Blaeu (1649) en twee exemplaren van Nova orbis tabula, in lucem edita (1 kleur, 1 zwartwit) van Frederick de Wit. Bijzonder aan de atlas Commentariorum rerum Germanicarum; libri tres van Petrus Bertius (1617), is dat er in dit exemplaar zich een stadsplattegrond van Zutphen bevindt. De kaart zelf blinkt overigens niet uit in nauwkeurigheid. Daarnaast zijn er algemene kaartencollecties gevormd waarin zich onder andere oude VVV-kaarten, stadsplattegronden en dergelijke bevinden. Een heel aparte kaart waarvan niet bekend is hoe die in ons archief terechtgekomen is, is een kaart van Perzië uit 1729 met arabische tekst.

Website en beeldbank
Zo’n 800 kaarten zijn al gedigitaliseerd en beschikbaar via de website. Dit geldt ook voor de eerder genoemde Berkelkaart, de drie kaartboeken, en de Zutphense kaarten uit de atlassen. Van alle kaarten is een afdruk te bestellen. In 2011 komen nog 500 kaarten beschikbaar. Omdat de scans van hoogwaardige kwaliteit zijn, worden de orginele kaarten niet meer ter inzage gegeven. In de archiefinventarissen worden diverse kaarten beschreven die nog niet gedigitaliseerd zijn. De inventarissen staan ook op de website. Alle werken uit de Magistraatsbibliotheek zijn opgenomen in de bibliotheekcatalogus. De atlassen zijn niet geheel gedigitaliseerd. Wel zijn de kaarten van Zutphen via de website te bekijken. Alle kaarten bevinden zich in de beeldbank, welke te bereiken is via www.regionaalarchiefzutphen.nl. Een kleine selectie Zutphense kaarten is ook op thema te bekijken via de webtentoonstellingen: https://erfgoedcentrumzutphen.nl/ontdekken/web-exposities/. De atlassen van het Oude en Nieuwe Gasthuis en de Sint Anthony Groote Broederschap zijn ook als boek door te bladeren: www.regionaalarchiefzutphen.nl/atlassen.

Belangrijke literatuur

• Marsman-Slot, H., ‘Berkelvaart in kaart: De kaarten van Gerrit Ravenschot c.s. (1793): de tweede Berkelcompagnie in oprichting’. In: Caert-Thresoor, 8 (1989) nr. 1, pp. 8-11.