Het Scheepvaartmuseum

Kaartencollectie van Het Scheepvaartmuseum in Amsterdam (door Diederick Wildeman, 2011)

Adres en contactgegevens
Het Scheepvaartmuseum
Postbus 15443, 1001 MK Amsterdam
Bezoekadres: Kattenburgerplein 1, Amsterdam
Contactpersoon Diederick Wildeman; e-mail: dwildeman@hetscheepvaartmuseum.nl
Contact raadpleging bibliotheek: bibliotheek@hetscheepvaartmuseum.nl
Contact raadpleging depot: depotbezoek@hetscheepvaartmuseum.nl
www.hetscheepvaartmuseum.nl en www.maritiemdigitaal.nl

Toegankelijkheid
In oktober 2011 is het Scheepvaartmuseum in Amsterdam na een vier jaar durende renovatie weer voor het publiek geopend. Het museum is gevestigd in ’s Lands Zeemagazijn (geb. 1656), het voormalige arsenaal van de Admiraliteit van Amsterdam. De bibliotheek is nu sterk vergroot en het merendeel van de publicaties verschenen na 1850 is in een open opstelling voor iedereen toegankelijk.
De bibliotheek is geopend van maandag t/m zaterdag van 9.30-17.00. De toegang is gratis en omdat er niet wordt uitgeleend heeft de bezoeker ook geen pas nodig. Voor bezoekers is er studieruimte aanwezig. De kartografische collectie bestaat uit twee delen: atlassen en de losse kaarten. De atlassen behoren tot de museale collectie van de bibliotheek; de losse kaarten en globes tot de museumcollecties. Bij raadplegingen van werken van vóór 1850, handschriften of kostbare werken is het nodig deze minimaal 24 uur van tevoren aan te vragen via een e-mail naar bibliotheek@hetscheepvaartmuseum.nl.
Voor het inzien van dergelijke werken is legitimatie verplicht. Het is toegestaan uit de hand, zonder flits, foto’s te maken voor studiedoeleinden. Voor andere doeleinden kan men een fotobestelling plaatsen via de website van het museum.
Losse kaarten en globes uit de museumcollectie worden in het museumdepot op het Marineterrein naast het museumgebouw bewaard. Voor het raadplegen van dit materiaal dient men een afspraak met het depot te maken.

Omvang
De kartografische verzameling bevat ongeveer 6000 losse kaarten en ongeveer 400 atlastitels, waarvan 300 titels van vóór 1850. Grof geschat bevat de collectie oude atlassen ca. 20.000 zee- en landkaarten van de gehele wereld. De bibliotheek bezit ook een omvangrijke collectie reis- en landbeschrijvingen, vooral over overzeese gebieden. Deze boeken bevatten veel kaartmateriaal.
De ca. 600 zeemansgidsen vormen een belangrijk complement voor de kartografische verzameling. De verzameling van 79 aard- en hemelglobes, waarvan 63 van vóór 1850, is de omvangrijkste in Nederland en één van de grootste ter wereld. De bibliotheek bezit ca. 2000 handboeken over de geschiedenis van de kartografie. De collectie losse kaarten uit ca. 5500 stuks, waarvan 150 in handschrift. Van de 49 op kaarten op perkament, hebben 24 een VOC-connectie.

Profiel
In 1916 besloten een aantal, vooral Amsterdamse, heren uit de wereld van de scheepvaart en de kunst het Nederlandsch Historisch Scheepvaart Museum op te richten. In de eerste decennia lag het verzamelbeeld sterk op materiaal rond de koloniale geschiedemuseumnis en het openleggen van de wereld door de Europeanen in zestiende tot negentiende eeuw. Het museum wilde (en wil) niet alleen objecten verzamelen, maar ook een centrum zijn voor de studie van het originele materiaal in druk, manuscript en kaart. De basis voor deze verzameling werd gelegd door de collectie van A.W.M. Mensing, directeur van het veilinghuis Frederik Muller.
Om een paar voorbeelden te geven: het museum bezit 12 edities van Ptolemeus-atlassen vanaf 1482, 15 exemplaren van de atlas van Ortelius, twee exemplaren van de Nederlandse editie van de Atlas Maior, en delen van de Franse en Spaanse edities, de Atlas Maior van Ottens, stedenboeken van Braun en Hogenberg, Blaeu en Frederick de Wit. Uiteraard zijn er ook de zeeatlassen en -gidsen aanwezig van Waghenaer, Barentsz, Blaeu, Colom, Doncker, Janssonius, Pieter Goos (11 exemplaren), Roggeveen, Cruys en Van Keulen, vaak in meer edities en in meer talen. De collectie beperkt zich ook niet tot Nederlandse (zee)atlassen. Er zijn exemplaren van Van Borbone, Robert Dudley, Bellin, DesBarres, Sanson. Een belangrijk onderdeel van deze atlassencollectie is sinds 1919 in het museum en bestaat uit ca. 130 titels afkomstig van het voormalige Ministerie van Marine. Dit bevat ook atlassen van de voorgangers, waaronder de Admiraliteit van Amsterdam.
De collectie losse kaarten bevat een aantal bijzonderheden. Een proefdruk van de wereldkaart van Gastaldi uit 1564, de wereldkaart van Blaeu uit 1648 (staat van na 1654) in 21 bladen, Chinese wereldkaart door Verbiest uit 1687, de kaart van Tartarije door Witsen uit 1687 en de set van vier handschriftkaarten van Johannes Vingboons. Van de stad Amsterdam is een aantal plattegronden zoals die van Cornelis Anthonisz. (1544) Bast (1597) en Van Berckenrode (1647) aanwezig. Er is een grote collectie Nederlandse en Britse zeekaarten uit de negentiende en twintigste eeuw. De laatste aanwinst is de collectie van meer dan driehonderd koperplaten van de Nederlandse hydrografische dienst (ca. 1900-1955).

Website en beeldbank
De gehele collectie van Het Scheepvaartmuseum, inclusief de bibliotheek, is toegankelijk via de gemeenschappelijk online database van de Nederlandse maritieme musea: www.maritiemdigitaal.nl. In de komende jaren zal de digitalisering van de collectie verder ter hand worden genomen en zullen er steeds meer afbeeldingen te zien zijn.
Twee belangrijke atlasseries zijn online toegankelijk: de zogenaamde Atlas Van Loon (genoemd naar de zeventiende eeuwse eigenaar) en een uitgebreide Van Keulen atlas, samengesteld ca. 1790. De Atlas Van Loon bevat de Atlas Maior van Joan Blaeu in de Nederlandse editie (9 delen), Nederlandse stedenboeken (Noordelijke en Zuidelijke Nederlanden in 2 banden) en enkele Italiaanse stedenboeken (Kerkelijke Staat, Rome, Napels en Sicilië, drie banden) eveneens van Blaeu. Deze verzameling bevat tevens de zeventiende-eeuwse zeeatlassen van Pieter Goos en Johannes Janssonius. De Van Keulen atlas in zes banden bevat achttiende-eeuwse zeekaarten van nagenoeg de gehele wereld. Het gedigitaliseerde exemplaar bevat in de zesde deel over het VOC-gebied veel extra kaarten, handschriftkaarten en prenten, vooral uit François Valentijns Oud en Nieuw Oost Indië uit 1724-1726. De afbeeldingen zijn alle van zeer hoge kwaliteit. In totaal zijn er ca. 1500 kaarten op deze manier toegankelijk via de site www.geheugenvannederland.nl.

Belangrijkste literatuur

• Mörzer Bruyns, W.F.J., ‘De kartografische verzameling in het Nederlands Scheepvaartmuseum Amsterdam’, in: Caert-Thresoor 18, 1 (1999), pp. 1-7.
• Wildeman, Diederick, ‘Het Nederlands Scheepvaartmuseum en Ernst Crone: Het samengaan van een privé- en museumverzameling’, in: Jaarboek van het Nederlands Genootschap van Bibliofielen 2001, Jrg. 9 (2002), pp. 161-179.
• Het Scheepvaartmuseum streeft er naar de collectie zo veel mogelijk in kartobibliografieën wordt beschreven, en met name in de uitgaven verzorgd door Explokart.