Collectie kaarten en atlassen van de Universiteitsbibliotheek Utrecht (door Marco van Egmond, 2010)
Adres en contactgegevens
Universiteitsbibliotheek Utrecht
Bezoekadres: Heidelberglaan 3, 3584 CS Utrecht
Contactpersoon: Marco van Egmond (conservator kaarten)
Informatie: 030-2535156 of m.vanegmond@uu.nl
Toegankelijkheid
De kaartenzaal van de Universiteitsbibliotheek Utrecht bevindt zich op de zesde verdieping van het centrale bibliotheekgebouw op de Uithof, kamer 6.29. De zaal is geopend van maandag tot en met vrijdag van 9.00 tot 17.00 uur. Voor een bezoek aan de kaartenzaal heeft u een lenerspas, leeszaalpas of collegekaart nodig, die u afgeeft bij de balie van Bijzondere Collecties. Een lenerspas of leeszaalpas kunt u op vertoon van een geldig legitimatiebewijs aanvragen bij de centrale balie op de eerste verdieping. In de kaartenzaal kunt u kartografisch materiaal van ná 1900 raadplegen. Via de publiekscatalogus is het mogelijk om materiaal van vóór 1900 aan te vragen en vervolgens in te zien in de leeszaal Bijzondere Collecties naast de kaartenzaal.
Naast de kaartenzaal vindt u de handboekerij van Bijzondere Collecties. U mag – na overleg met de medewerkers van de kaartenzaal of van de balie Bijzondere Collecties – foto’s, A3-scans of digitale opnamen maken van het kartografisch materiaal. Het gebruik van een flitser is verboden. Aanvragen voor professionele scans of foto’s kunt u indienen aan de balie van Bijzondere Collecties of bij één van de kaartenzaalmedewerkers.
Omvang
Momenteel bevat de Utrechtse collectie circa 140.000 losse kaarten, 7.000 atlassen en 6.000 oude kaarten (van vóór 1850); ook zijn er reproducties, en globes. Naast deze analoge kaarten is er vanuit de kaartenzaal toegang tot meer dan 200.000 digitale en gedigitaliseerde kaarten, onder andere op CD-roms.
Profiel
De kaartencollectie ondersteunt het onderzoek en onderwijs van hoofdzakelijk de Faculteit Geowetenschappen en dient tevens als nationale vraagbaak voor allerhande vragen op het gebied van kartografie. Het acquisitiebeleid is vandaag de dag vooral gericht op de verwerving van recente kartografische documenten van Nederland en omliggende landen. Van veel Europese landen zijn verder topografische kaartseries met een schaal van 1:25.000 tot 1:50.000 beschikbaar. Elk deel van de wereld is tot slot vertegenwoordigd op een schaal van minstens 1:1.000.000. Ouder kaartmateriaal wordt voornamelijk gerepresenteerd door facsimile’s. Daarbij ligt de nadruk op door Nederlanders vervaardigde kaarten, gerelateerd aan het Nederlandse grondgebied en voormalige koloniën.
Het streven is de gehele wereld op de schaal van 1:250.000 beschikbaar te hebben en van alle landen een nationale atlas. Daarnaast bepalen de onderwijs- en onderzoeksbehoefte van de Faculteit Geowetenschappen deels het aanschafbeleid.
De historie van de Utrechtse kaartenverzameling gaat terug tot 1908, toen het Geografisch Instituut werd opgericht. Vóór de oprichting van het Geografisch Instituut in 1908 kwam men in Utrecht niettemin incidenteel in het bezit van kostbare kartografische documenten. Noemenswaardige aanwinsten uit de beginperiode van de universiteitsbibliotheek vormen de Latijnse editie van Ptolemaeus’ Geographiae uit 1513 (Mainz) en twee edities (1592 en 1598) van Abraham Ortelius’ Theatrum orbis terrarum.
Na het midden van de zeventiende eeuw stagneerde het aantal kartografische acquisities van naam. Pas in de negentiende eeuw ontstond er weer serieuze aandacht voor de uitbouw van de bibliotheek en daarmee voor de kartografie. Zo kwam men in 1827 in het bezit van een Nederlandse editie van de Atlas maior van Joan Blaeu. In diezelfde tijd kreeg de bibliotheek de beschikking over het eerste deel van de Spieghel der zeevaert van Waghenaer, dat mogelijk een presentexemplaar voor Willem van Oranje is geweest.
In de negentiende eeuw kwamen ook twee contemporaine particuliere verzamelingen de bibliotheekcollectie verrijken. Het ging om de grote verzamelingen van Gerardus Moll (1785-1838), sinds 1812 Utrechts hoogleraar in de wis- en natuurkunde, en van Jan Ackersdijck (1790-1861), sinds 1841 Utrechts hoogleraar in de economie en statistiek. Bij de collectie Moll, een legaat van bijna 1.500 kaarten en een tiental atlassen, ligt de nadruk op zee- en waterstaatskaarten. De kaartencollectie van Ackersdijck, een schenking van een kleine 1.500 kaarten en bijna twintig atlassen, omvat vooral geografische, statistische en thematische kaarten uit het begin van de negentiende eeuw.
In 1973 zouden de collecties Ackersdijck en Moll in bruikleen worden gegeven bij de bibliotheek van het toenmalige Geografisch Instituut. Dit instituut was tot 1969 op diverse locaties in het centrum van de stad Utrecht gevestigd. In dat jaar vond de verhuizing naar het nieuwe universiteitscentrum De Uithof plaats. In 1974 werd een kaartbeheerder aangesteld, waarna de kaartenverzameling uitgroeide tot een grote algemene referentiebibliotheek voor kartografisch materiaal.
De laatste decennia werd de kaartencollectie van het Geografisch Instituut, tegenwoordig Faculteit Geowetenschappen geheten, verrast met enkele voorname schenkingen. In 1987 schonk een particulier een twaalfdelige Blaeu-atlas, bestaande uit de Nederlandse editie van de Atlas maior, twee stedenboeken van de Nederlanden en het stedenboek van Piemonte. Vrij recent nog mocht de kaartenverzameling zich verheugen op bijna 130 oude kaarten van de provincies Holland en Utrecht, eveneens een particuliere donatie.
De facultaire kaartenverzameling verhuisde in 2004 naar de nieuwbouw van de universiteitsbibliotheek. De belangrijkste kartografische documenten van de Universiteit Utrecht bevinden zich nu onder één veilig en geklimatiseerd dak. In de nabije toekomst komen er nog de vele duizenden, merendeels bodemkundige en geologische kaarten van de Bibliotheek Geowetenschappen bij. Hierdoor zullen praktisch alle Utrechtse universitaire kaartencollecties op één locatie zijn verenigd.
Website
De website Gedigitaliseerde kaarten van de Universiteitsbibliotheek Utrecht (kaarten.library.uu.nl) is sinds 2004 online en toont delen van de kaartencollectie als full-image. De gedigitaliseerde kaarten worden thematisch via deelcollecties gepresenteerd. Elke afgebeelde kaart is voorzien van een uitgebreide documentbeschrijving en een uitvoerige wetenschappelijke toelichting.
Voor informatie over de kaartenverzameling: https://www.uu.nl/bijzondere-collecties-universiteitsbibliotheek-utrecht.
Belangrijkste literatuur
- Egmond, Marco van, ‘Een zaak van nationaal en wetenschappelijk belang’: de Utrechtse universitaire kaartenverzameling in historisch perspectief. In: Marco van Egmond [et al.] (red.), Bijzonder onderzoek: een ontdekkingsreis door de Bijzondere Collecties van de Universiteitsbibliotheek Utrecht (Utrecht, 2009), pp. 90-95.
- Koeman, C., De kaartenverzamelingen van de Universiteitsbibliotheek te Utrecht. In: H.F. Hofman [et.al.] (red.), Uit bibliotheektuin en informatieveld: opstellen aangeboden aan dr D. Grosheide bij zijn afscheid als bibliothecaris van de Rijksuniversiteit te Utrecht (Deventer [etc.], 1978), pp. 358-372.
- Slobbe, A. van, Kaartenverzamelingen in Nederland: het Geografisch Instituut van de Rijksuniversiteit Utrecht. In: Kartografisch Tijdschrift, 7 (1982), nr. 2, pp. 28-32.