Kartografische en topografische collecties van het Rijksprentenkabinet (door Laurien van der Werff, 2017)
Adres en contactgegevens
Bezoekadres: Studiezaal Rijksmuseum, Museumstraat 1, 1071 XX Amsterdam
Telefoon: +31 (0) 20 6747 267
E-mailadres: studiezaal@rijksmuseum.nl
Websites: www.rijksmuseum.nl
Openingstijden: Openingstijden: dinsdag tot zaterdag, van 10.00 tot 17.00 uur
Toegankelijkheid
De collecties van het Rijksprentenkabinet kunnen worden ingezien in de studiezaal. Hiervoor dient u uiterlijk een dag van te voren een afspraak te maken via studiezaal@rijksmuseum.nl. De studiezaal bevindt zich in het hoofdgebouw van het museum en is van dinsdag tot en met zaterdag geopend van 10.00 tot 17.00 uur. U wordt verzocht bij bezoek een geldig legitimatiebewijs mee te nemen.
Omvang
Het digitaliseringsproject Prentenkabinet Online houdt zich sinds 2007 bezig met de ontsluiting van de meer dan 700.000 objecten van het Rijksprentenkabinet. Ook de kartografische en topografische deelcollecties zullen zodoende de komende jaren gecatalogiseerd en gedigitaliseerd worden. Momenteel is nog maar een gedeelte ontsloten, waardoor het lastig is om de precieze omvang te duiden. De hieronder vermelde aantallen zijn dan ook schattingen en zullen na volledige ontsluiting bijgesteld worden. Ook zal dan duidelijk worden wat de verhouding tussen kartografisch en topografisch materiaal is. Aanvankelijk werd verondersteld dat de Atlas Ottens 5.665 objecten zou bevatten, maar nu de ontsluiting van deze collectie op gang is, wordt het aantal op zeker 6.700 geschat. De overige kartografische en topografische deelcollecties bevatten naar schatting nog eens 7.272 objecten. Dat betekent dat de totale omvang van kartografische en topografische documenten tenminste ca. 14.000 objecten bevat.
Profiel
De kaarten uit de collectie van het Rijksprentenkabinet vormen geen aparte verzameling, maar bevinden zich hoofdzakelijk in verschillende deelcollecties van kartografisch en topografisch materiaal.
Deze deelcollecties worden gevormd door een aantal atlassen – atlassen in de betekenis van verzamelingen van kartografische en topografische prenten – en, in mindere mate, tekeningen. De algemene kartografische en topografische collectie bestaat voor het grootste deel uit de collectie Cartografie en Topografie Nederland, waarvan de Atlas Ottens de basis vormt, en voor een kleiner deel uit Cartografie en Topografie Buitenland.
De Atlas Ottens heeft een interessante ontstaansgeschiedenis en dankt zijn naam aan Reinier Ottens (II). Deze telg uit de bekende Amsterdamse (kaart)uitgeversen drukkersfamilie verkocht zijn persoonlijke verzameling kaarten en topografische prenten en tekeningen – die hij deels had geërfd van zijn oom Reinier (I) – in 1772-1773 werkzaam aan het Kabinet van Oorlog van stadhouder Willem V. Na de Bataafse Revolutie van 1795 is de collectie door de Fransen meegenomen naar Parijs, om in 1815 of 1816 terug te keren naar Neder-land en in beheer van het Archief van Oorlog te vallen. In 1887 werd de atlas overgedragen aan het Rijksprentenkabinet.
De Atlas Ottens kan in feite gezien worden als een Google Maps en Streetview avant la lettre. Deze atlas, die voornamelijk uit zeventiende- en achttiende-eeuwse prenten en enkele tekeningen bestaat, zoomt als het ware in op de Noordelijke en Zuidelijke Nederlanden: van land- en provinciekaarten naar kaarten van kleinere gebieden zoals polders en heerlijkheden, naar stadsplattegronden, stadsprofielen, dorpsgezichten en prenten van specifieke gebouwen zoals kastelen, kerken, stadspoorten, stadhuizen et cetera. Het geheel is topografisch geordend en telt naast het bovengenoemde ook een aantal historieprenten. Daarnaast bevat de Atlas Ottens een portefeuille met hemel- en aardekaarten. Een ruime meerderheid van de prenten komt uit de zeventiende en achttiende eeuw, maar af en toe duikt er zestiende- en – door het Archief van Oorlog toegevoegd – negentiende- eeuws materiaal op. De collectie bevat voornamelijk in de Noordelijke Nederlanden vervaardigde commerciële kaarten. Desalniettemin zitten er een aantal exemplaren uit de Zuidelijke Nederlanden, Duitsland en Frankrijk tussen. Voor de kartografie ligt het belang van de Atlas Ottens in de enorme diversiteit aan materiaal. Van landkaarten tot kaarten van steeds kleinere gebieden en plattegronden van steden en vestingen; van los uitgegeven kaarten tot kaarten afkomstig uit gebonden atlassen en andere publicaties; van veelvoorkomende kaarten tot zeldzame of prachtig afgezette exemplaren – er is getracht zo veel mogelijk kartografisch materiaal van elk gebied te verzamelen. Met de ontsluiting van de collectie en de onderzoeksmogelijkheden die dit biedt, zullen mogelijk nieuwe vondsten gedaan worden. Zo is onlangs al een in de literatuur tot dusver onbekende staat van Bernard de Roys tiendelige Nieuwe kaart van den lande van Utrecht ontdekt.
De rest van de collecties Cartografie en Topografie Nederland en Buitenland is volgens hetzelfde topografische principe geordend en bevat eveneens kaarten en topografische prenten. Aangezien er in deze delen ook recenter – negentiende en twintigste-eeuws – materiaal zit, zijn hier ook vroege foto’s in te vinden. Verder zijn er nog verzamelingen als de achttiende-eeuwse Atlas Gordon, die onder andere getekende kaarten van het zuiden van Afrika en gekleurde tekeningen van Zuid-Afrikaanse landschappen bevat. Daarnaast zijn er kaarten en topografische prenten te vinden in andere collecties van het Rijksprentenkabinet, bijvoorbeeld in de collectie Frederik Muller Historieplaten en in de op prentmaker geordende algemene prentverzamelingen zoals de Hollandse School. Tot slot heeft de afdeling Geschiedenis een prentencollectie waarvan een deel kartografisch en topografisch materiaal bevat.
Website
De reeds gecatalogiseerde objecten zijn – indien gedigitaliseerd met beeld, anders zonder – raadpleegbaar via de website van het Rijksmuseum.
Belangrijkste literatuur
- Aardoom, L. en J.F. Heijbroek, “De ‘Atlas Halma’, een verzameling van Reinier Ottens en stadhouder Willem V”, in: Bulletin van het Rijksmuseum 39 (1991), 3: pp. 263-282.
- Rookmaaker, L.C., “De Gordon Atlas: achttiende eeuwse voorstellingen van het Zuidafrikaanse binnenland”, in: Bulletin van het Rijksmuseum 29 (1981), 3: pp. 123-135.