Kaartencollectie van het Haags Gemeentearchief (door Ewoud Mijnlieff, 2018)
Adres en contactgegevens
Studiezaal Haags Gemeentearchief
Bezoekadres: Spui 70, 2511 BT Den Haag (ingang via het atrium van het stadhuis)
Openingstijden: dinsdag tot en met vrijdag van 9.00 – 17.00 uur
Telefoonnummer: 070-3537013
E-mailadres: info@haagsgemeentearchief.nl
Websites: www.denhaag.nl/nl/bestuur-en-organisatie/haags-gemeentearchief.htm en www.haagsebeeldbank.nl
Toegankelijkheid
Het Haags Gemeentearchief (HGA) is gevestigd in het in 1995 gereedgekomen stadhuis van Den Haag, ontworpen door Richard Meier. De studiezaal van het archief bevindt zich op de begane grond van het atrium. De depots met de archieven, collecties en de bibliotheek bevinden zich eveneens in het gebouw. De toegang tot het archief is kosteloos. De collecties van het Haags Gemeentearchief zijn online toegankelijk via www.haagsebeeldbank.nl. Aan verdere digitalisering wordt gewerkt, onder meer door digitaliseren op verzoek. Archief-, beeld- en kaartmateriaal dat digitaal beschikbaar is, wordt slechts bij uitzondering op de studiezaal in de oorspronkelijke vorm ter inzage gegeven. Van de studiezaal is een deel als leeszaal en een deel voor raadpleging van originele documenten ingericht. Een klein deel van de collectie van het Haags Gemeentearchief bevindt zich op de studiezaal: de digitale collecties, microfiches, een kleine handboekerij en een beperkt aantal kadasterkaarten. Een deel van de afbeeldingen, ook kaarten en plattegronden,en de muziek en films is wegens de rechten die erop rusten in digitale vorm uitsluitend op zaal in te zien. De kadasterkaarten zijn opgenomen in de inventaris op de kadasterplattegronden. Verkleinde kopieën van enkele plattegronden vindt u in witte portefeuilles. Veel plattegronden zijn vanwege het grote formaat of wegens de fysieke toestand niet ter inzage. Stukken uit de depots worden aangevraagd vanuit de studiezaal. U moet zich hiervoor kunnen legitimeren. Aanvragen kunnen worden ingediend tot 16:15 uur.
Omvang
De collectie kaarten en plattegronden van het Haags Gemeentearchief omvat meer dan 5.200 items. Iets meer dan de helft is onderdeel van archieven, de overige kaarten zijn onderdeel van de Topografisch-Historische Atlas. Behalve de losse kaarten zijn er tevens 36 atlassen, waaronder een volledige Blaeu-atlas. De plattegronden van het HGA beslaan de periode van ca. 1530 tot heden. Er zijn enkele series grootschalige stadsplattegronden in de schalen 1:1.000, 1:2.000, 1:5.000 en 1:10.000 vanaf 1914 tot heden door de Gemeentelijke Dienst voor de Volkshuisvesting en haar rechtsopvolgers.
Profiel
De kaartencollectie van het Haags Gemeentearchief vindt haar oorsprong in de magistraatsbibliotheek uit de zeventiende eeuw. Door de inval van de Geldersen in 1528 en de beginjaren van de Opstand is veel van de oudere, oorspronkelijke archieven verloren gegaan. Uit de vroege tijd dateert onder meer een aantal manuscriptkaarten, waaronder het afgebeelde, nooit uitgevoerde ontwerp voor een fortificatie uit 1605. Behalve dergelijke unica zijn er vele gedrukte kaarten uit de periode van het Ancien Régime. In 1848 werd opgetekend dat op het stadhuis zoveel kaarten en plattegronden rondzwierven dat burgemeesters en wethouders besloten ‘[…] eene verzameling aan te leggen van kaarten, tekeningen, plans, enz. […], welke in een portefeuille bewaard en in de vergaderkamer van Burgemeester en Wethouders of in die van Fabricage voorhanden [zou] moeten zijn.’ De geschiedenis van de Atlas van het HGA gaat terug tot 1851, toen zes historisch geïnteresseerden de ‘Vereeniging ter Beoefening van de Geschiedenis der stad ‘s-Gravenhage’ oprichtten. De leden van de vereniging verzamelden afbeeldingen van Den Haag. De oude plattegronden en stadsgezichten afkomstig uit de magistraatskamer zijn beschreven in een Register van het kaartboek der Magistraat. Vanaf 1853 werden aankopen gedaan vanuit de in dat jaar ingestelde ‘kleine kas’. In 1861 bestond de collectie uit 57 kaarten en plattegronden, 123 prenten met stadsgezichten, 35 prenten van de omgeving van Den Haag, 42 historieprenten en 76 van het huis van Oranje. Kort daarna werden alle tekeningen, prenten en foto’s aan het archief geschonken en vormden zo de basis van de Topografisch-Historische Atlas. Sommige waren in opdracht van de magistraat vervaardigd en hebben gediend als documentatie bij beleids- en bestuursvraagstukken. In 1926 werd de collectie uitgebreid met een deel van de verzameling werk op papier van het Haags Gemeentemuseum. In 1942 werd een gedrukt overzicht van tekeningen en prenten in de collectie van de Atlas uitgebracht, een gepland tweede deel over de kaarten is nooit verschenen.
Lange tijd bleef de rechthoekige vorm van Den Haag hetzelfde met het karakteristieke stratenpatroon dat parallel loopt aan het kustlandschap met zijn lange, brede zandruggen en de stervorm van uitvalswegen met lintbebouwing. Veranderde het Haagse stadsplan niet wezenlijk in de zeventiende en achttiende eeuw, anders was dat met de uiterlijke verschijningsvorm van de kaarten. De lintbebouwing zien we ook bij de ontwikkeling van het gebied tussen Den Haag en Scheveningen aan het einde van de negentiende eeuw. Nadat in de tweede helft van de negentiende eeuw een explosieve bevolkingsgroei plaats had, werd uiteindelijk in 1890 de Dienst Gemeentewerken opgericht met onder meer als doel de daaruit voorkomende problemen het hoofd te kunnen bieden: in de laatste tien jaar was de bevolking met bijna veertig procent gegroeid. De collectie van het HGA omvat o ok kaarten met de uitbreidingsplannen uit verschillende perioden, beginnend met de kaarten van de gemeente-architect Van der Waeyen Pieterszen en de landmeters Verstijnen en Last uit 1872 en de jaren daarna. Tenslotte volgden de kaarten met de elkaar beconcurrerende uitbreidingsplannen van de architect H.P. Berlage en directeur Gemeentewerken J.A. (Isaac) Lindo uit de beginjaren van de twintigste eeuw en de wederopbouwplannen van de architect W.H. Dudok uit de jaren vijftig.
Website en beeldbank
Via de beeldbank van het Haags Gemeentearchief, www.haagsebeeldbank.nl zijn op het moment van schrijven ruim 1200 kaarten en plattegronden toegankelijk. Aan uitbreiding van deze toegankelijkheid en aanvulling en verbetering van de reeds beschikbaar gestelde gegevens wordt gewerkt. De kaarten die deel uitmaken van archieven zijn niet online te bekijken.
Belangrijkste literatuur
- Kees Stal, Den Haag in kaart gebracht. 750 jaar groei in plattegronden uit het Gemeentearchief. Den Haag, 1998.
- S. Groenveld, W.E. Penning, C.J.J. Stal e.a., Historische plattegronden van Nederlandse steden. Deel 10: Den Haag. Alphen aan den Rijn, 2007.