De kaartencollectie van Het Utrechts Archief (door Nettie Stoppelenburg, 2017)
Adres en contactgegevens
Het Utrechts Archief
Tentoonstellingen: Hamburgerstraat 28, 3512 NS Utrecht
Studiezaal: Alexander Numankade 199-201, 3572 KW Utrecht
Telefoonnummer: 030-286 66 11
E-mailadres: inlichtingen@hetutrechtsarchief.nl
Website: hetutrechtsarchief.nl
Toegankelijkheid
Het Utrechts Archief is gevestigd op twee locaties. In het voormalige gebouw van het Kantongerecht aan de Hamburgerstraat 28 is het publiekscentrum van het archief gevestigd met activiteiten en tentoonstellingen. Het Utrechts Archief brengt per jaar twee wisseltentoonstellingen over de Utrechtse geschiedenis met topstukken uit de collectie. De toegang tot het publiekscentrum is gratis. Op de Alexander Numankade 199-201 zijn de depots met archieven en collecties gevestigd, evenals de bibliotheek en de studiezaal voor het uitvoeren van onderzoek. De toegang tot de studiezaal is gratis. De studiezaal is geopend van dinsdag tot en met vrijdag van 9.00 tot 17.00 uur. Op donderdagavond is de studiezaal geopend tot 21.00 uur. Voor het inzien van originelen dient u zich te laten inschrijven in de bezoekersregistratie. U heeft hiervoor een identiteitsbewijs nodig. Archief-, beeld- en kaartmateriaal dat digitaal beschikbaar is, wordt in principe niet meer op de studiezaal ter inzage gegeven.
Omvang
Het aantal kaarten dat in Het Utrechts Archief bewaard wordt, wordt geschat op ongeveer 15.000. Daarnaast bewaart het archief 27 prekadastrale kaartboeken, behorend bij diverse archieven.
Profiel
Het huidige Utrechts Archief is in 1998 ontstaan uit een fusie tussen het Rijksarchief in de provincie Utrecht en de Gemeentelijke Archief- en Fotodienst van Utrecht. Sinds die tijd is Het Utrechts Archief een gemeenschappelijke regeling van het ministerie van OCW en de gemeente Utrecht. Vanaf 1682 verzamelde het stadsbestuur van Utrecht topografische afbeeldingen. Volgens Samuel Muller, die de eerste catalogus van de topografisch historische atlas samenstelde, werden veel plattegronden gemaakt in opdracht van het stadsbestuur. Helaas zijn niet al deze kaarten bewaard gebleven, zoals een kaart die Herman Saftleven in 1648 maakte. In de eerste catalogus van Muller staan 61 plattegronden van de stad beschreven, waaronder ook verzamelaarsitems als een plattegrond uit de stedenatlas Civitates Orbis Terrarum van Braun en Hogenberg. In het supplement, uitgegeven in 1907, zijn daar nog 60 plattegronden bij gekomen. Muller beschrijft dat in het verleden een stedelijk ‘Caarteboek’ was samengesteld met zowel kaarten van de stad als van de provincie. Muller liet dit boek uit elkaar halen.
In 1901 werden de kaarten uit het ‘Caarteboek’ die betrekking hadden op de provincie overgedragen aan het Rijksarchief. Het Rijksarchief bezat al een interessante collectie kaarten zoals de militaire kaarten van ca. 1540 van de hand van Rombout Keldermans. In de catalogus van de provinciale atlas, die Muller – de man was zowel gemeentearchivaris als rijksarchivaris – in 1914 publiceerde, somt hij 58 militaire kaarten, 116 kaarten van de provincie, 76 kaarten van delen van de provincie en 94 kaarten van rivieren, vaarten, kanalen, dijken, sluizen, bruggen, wegen en spoorwegen op. Deze kaarten, inmiddels ca. 500 in aantal, zijn via een papieren catalogus op de studiezaal toegankelijk. Tot de topstukken behoren de handgetekende stadsplattegronden van enkele Utrechtse steden (Montfoort, Rhenen en IJsselstein) door Jacob van Deventer uit de zestiende eeuw. Een groot aantal plattegronden maakt deel uit van de verschillende archieven die bij Het Utrechts Archief worden bewaard. Zo zijn er in de kapittelarchieven niet alleen kaarten en kaartboeken te vinden van landerijen in de provincie Utrecht maar ook van landerijen buiten de provincie. Ook in de archieven van Rijkswaterstaat en de Nederlandse Spoorwegen bevindt zich kaartmateriaal. Het Utrechts Archief beheert ook de kadastrale kaarten van het grondgebied van de provincie. Kaarten die behoren bij ontwikkelingsplannen zijn in principe in de dossiers opgenomen. De kaarten uit het archief van het provinciaal bestuur 1813-1920, een kleine 2000, hebben een aparte inventaris gekregen.
Website
Via de website hetutrechtsarchief.nl zijn op dit moment bijna 1.000 kartografische documenten toegankelijk. 27 kaartboeken behorend bij de diverse archieven, zoals de kapittels en de gasthuizen in Utrecht, zijn volledig gescand en via de website in te zien.
Belangrijkste literatuur
- Donkersloot-de Vrij, Marijke, Kaarten van Utrecht. Topografische en thematische kartografie van de stad uit vijf eeuwen. Utrecht: HES, 1989.
- Kadastrale atlas provincie Utrecht [16 delen]. Utrecht: Stichting Kadastrale Atlas Provincie Utrecht, 1995-2008.
- Muller, Samuel, Catalogus van den topographischen atlas der stad Utrecht. Utrecht: J.L. Beijers, 1878.
- Muller, Samuel, Supplement op den catalogus van den topographischen atlas der stad Utrecht. Utrecht: W. Leydenroth, 1907.
- Muller, Samuel, Catalogus van den topographischen atlas der provincie Utrecht. Utrecht: A. Oosthoek, 1914.