Dit artikel gaat opnieuw de Chinese bronnen na van de Novus Atlas Sinensis en de context waarin de productie plaatsvond. Te beginnen met Pfister (1932), Duyvendak (1936), Fuchs (1946) en Bernard (1947) hebben historici getracht het bronnenmateriaal van Martini te identificeren door zich op twee aspecten te richten. De eerste daarvan heeft met de kaarten zelf te maken: welke kaarten leverden de basis voor de Novus Atlas Sinensis, en welke methoden werden gebruikt om ze aan het Europese kaartbeeld aan te passen?
Het tweede aspect betreft de tekst van de atlas en de cijfermatige gegevens daarin:

welke bronnen werden gebruikt voor de geografische beschrijvingen van de Chinese provincies? Voordat we deze vragen beantwoorden zullen we nagaan hoe de chronologie van Martini’s levensloop de productie van de atlas mogelijk maakte en beïnvloedde. Daartoe geven we, voordat we apart inzoomen op respectievelijk de kaarten en de tekst van de Novus Atlas Sinensis, eerst een korte biografie van de man die vaak beschouwd wordt als de enige auteur van de Novus Atlas Sinensis, namelijk Martino Martini.

Dit is een voorproef uit jaargang 38 (2019) no. 4 van Caert-Thresoor. De redactie plaatst de inmiddels verschenen afleveringen met een vertraging van 3 jaar op de website.

uitgestrekte kasselrij rond Brugge – en verbeeldt een groot deel van het sterk geürbaniseerde Kust-Vlaanderen op het einde van zijn laatmiddeleeuwse hoogtijdagen. Een belangrijke geomorfologische grens die wordt gekadreerd is bijvoorbeeld die tussen de zandstreek in het zuiden, en de ingepolderde kustvlakte in het noorden. De stad Brugge bevindt zich net op het raakvlak van die twee landschappen, hetgeen een bepalende factor werd in zijn ontstaan en groei. Brugge was het kloppend hart van de regio, en de getijstroom van het Zwin de belangrijke levensader die de stad verbond met de Noordzee. Toen de kaart werd besteld in 1561, was de Brugse economie echter al flink gekrompen en de getijdengeul

deels verzand. Terwijl de stad Brugge in die periode veelvuldig kartografisch materiaal liet produceren waarin een misleidend positief beeld van de bereiken bevaarbaarheid van de regio werd gepropageerd, moest de kaart voor het Brugse Vrije vooral een topografisch correcte weergave van het territorium worden. Net na de oplevering van de kaart in 1571, veranderende de situatie echter drastisch: na eeuwenlang gefunctioneerd te hebben als internationale transportas, werd de Zwinregio getransformeerd in een gemilitariseerde frontzone. De getijdengeul ging plots als grens functioneren, fortenlinies werden opgetrokken en dijken werden doorgestoken. De kaart van het Brugse Vrije werd zodoende de laatste getuige van een aaneengesloten Kust-

de zeekaarten van Van Keulen en de wandkaarten van De Wit, en voor de hele wereld bestaat er een vroege bron gevormd door de Verhandeling over de Nederlandsche ontdekkingen in Amerika, Australië, de Indiën en de Poollanden en de namen, welke weleer aan dezelve door Nederlanders zijn gegeven, door R.G. Bennet en J. van Wijk. Roeldz. Bennet was gepensioneerd zeeofficier en Van Wijk kostschoolhouder in Hattem, en ook auteur van een bekend aardrijkskundig woordenboek. Samen hadden ze een inzending ingediend op de prijsvraag in 1822 uitgeschreven door het Provinciaal Utrechts Genootschap (PUG) om de Nederlandse inbreng in de ontdekkingsreizen te promoten. Van Wijk heeft daartoe een eerste inventarisatie gemaakt van de door Nederlanders overal ter wereld gegeven namen, en tevens de naamgevers, de datum en de

reden voor de naamgeving achterhaald. En voor die inventarisatie moet hij allerhande scheepsjournalen hebben doorgewerkt. In 1825 werd hen de eerste prijs toegekend, en met ondersteuning van het PUG werd hun winnende inzending in 1827 ook gedrukt en uitgegeven. Een bijzonderheid van hun studie is dat de gevonden Nederlandse namen ook op kaarten werden weergegeven op hun juiste plaats bij de benoemde objecten (zie ook de afbeeldingen 1 en 2); die kaarten waren gedrukt door VanderMaelen in Brussel. Voor zowel Bennet en Van Wijk, Damsteegt als de gefacsimileerde VOC-atlas van Asia Maior geldt dat de namen niet alleen op de kaarten staan, maar ook in registers zijn opgenomen met plaatsaanduiding. Voor de rest van de wereld bestaan alleen Nederlandse zeekaarten en scheepsjournalen als bronnen, waarvan dus nog geen registers

manuscripten met dergelijke informatie. Deze teksten – en vanaf de zestiende eeuw de gedrukte versies – waren soms voorzien van tekeningen met aanzichten van de kust vanuit zee. Er zijn enkele van deze vroege handschriften bewaard gebleven. De oudste Nederlandse zeekaarten dateren pas uit de eerste helft van de zestiende eeuw. De snelle opkomst van de zeevaart in ons land in de tweede helft van die eeuw betekende dat het belang ervan en daarmee de behoefte aan betere hulpmiddelen opkwam. In 1584- 1585 verscheen met de Spieghel der Zeevaert van Lucas Jansz. Waghenaer een geheel nieuw soort handboek op de markt: de zeeatlas. Deze atlas bevat behalve 46 kaarten ook de tekst van een zeemansgids en een handleiding over de navigatie op zee. Deze combinatie samengebracht in een boekwerk van kaarten, zeemansgids en inleiding in de navigatiekunst bleef in de zeventiende en achttiende eeuw gebruikelijk.

Het merendeel van de zeekaarten dat is overgeleverd uit de periode voor 1800 zijn gedrukte kaarten die oorspronkelijk in een atlas werden gepubliceerd. Er zijn echter uitzonderingen waarbij kaarten in handschrift werden uitgebracht. Dit geldt voor de vaart op Azië, waarbij ze tot de publicatie van de eerste gedrukte zeeatlas van het gebied in 1753, als losse manuscriptkaarten op perkament aan VOC-schepen werden meegegeven.

De firma Van Keulen leverde in de achttiende eeuw ook handschriftkaarten op papier van vaarwaters in het Atlantisch gebied. In de zeventiende- en achttiende eeuw omvatten de Nederlandse zeeatlassen kaarten en beschrijvingen van de gehele wereld. Ze werden samengesteld en gepubliceerd door de grote uitgevershuizen uit die tijd. De meest omvattende Nederlandse zeeatlas was de achttiendeeeuwse Grote Lichtende Zee-fakkel van Van Keulen in Amsterdam.

caerten in ’t groot besteck omme binnenlandts van Bantam tot Japon toe te mogen gebruycken”.

Pas in de twintiger jaren werd het zwaartepunt van de distributie van kaarten van de Oost verlegd naar Batavia, dat in 1619 was veroverd. Toen werd de regering in Batavia opgedragen ervoor te zorgen dat alle terugkerende schepen hun kaarten die het gebied ten oosten van Java besloegen, bij de equipagemeester aldaar in te leveren. De Kamer Amsterdam had uit economisch oogpunt hiertoe besloten. Het gebruik van deze kaarten werd zo geïntensiveerd en er werd voorkomen dat ze onderweg naar Holland zouden worden verdonkeremaand. De Kamer besloot haar schrijven dan ook met de verzuchting: “waardoor wy ontlast mogen worden om voortaan niet soo veel van deselve costelycke caerten naer Indiën te senden”. Niet alleen in Holland werd gewerkt aan een verbetering van de kaarten, ook in Batavia en de andere

factorijen stelde men toentertijd alles in het werk om bestaande kaarten te corrigeren, maar ook nieuwe gebieden in kaart te brengen. GG (Gouverneur Generaal) Brouwer was een ijverige bepleiter van beter kaartmateriaal. In 1634 beklemtoonde hij nog eens de plichten van de schippers en stuurlieden om alle journalen, kaarten en nautische aantekeningen betreffende hun gedane reis in te leveren op last van een boete van drie maanden loon.

De kartografische werkplaats in Batavia

Batavia ontwikkelde zich tot economisch en bestuurlijk centrum van alle VOC-activiteiten in de Oost. Zoals reeds boven werd aangestipt, werd op aandringen van de Heren XVII aan de equipagemeester in Batavia opgedragen dat de naar de Republiek terugkerende schepen hun kaarten die ze niet voor deze reis nodig hadden bij hem moesten inleveren. In 1620 en de volgende jaren werden de schippers

beschreven die Johan Muller in 1728 maakte in opdracht van Unico Willem graaf van Wassenaer Obdam, die huisde op kasteel Twickel. Dat jaartal komt dichter in de buurt.

Het prachtige manuscript uit 1726 geeft het gebied weer tussen Zwolle en Hasselt aan het Zwarte Water. Muller werkte blijkbaar niet alleen voor de graaf, want deze kaart stelde hij samen voor de ‘weledele hoogh achtbaare heeren burgemeesteren en raeden der st[ad] Zwolle’. In deze stad ligt het stuk nog steeds, veilig opgeborgen in de depots van het Historisch Centrum Overijsel (HCO).

Dragerdelen

Het was duidelijk dat de kaart een opknapbeurt nodig had. Om duurzame stevigheid te garanderen besloot men bij de restauratie de kaart op een andere drager te plakken. Om dat naar behoren te kunnen doen,

werden de bladen die de gehele kaart vormden, voorzichtig losgeweekt om vervolgens opnieuw te worden bevestigd.

Bij het losweken van de kaart kwamen er zogeheten dragerdelen vrij. Deze stukken papier stammen uit ongeveer dezelfde tijd als de kaart zelf. Papier was vroeger schaars en we kunnen ervan uitgaan dat men nauwelijks papier weggooide, maar hergebruikte. Dat gebeurde ook bij de kaart van Johan Muller, waarbij oude papierbladen een tweede leven kregen als achterkant. Het kan zijn dat Johan Muller de dragerdelen zelf bevestigde om de kaart bij voorbaat te verstevigen of om de verschillende bladen goed aan elkaar te kunnen plakken. In dat geval stammen zouden de papiersnippers uit 1726 of een paar jaar eerder stammen.

Het lijkt er meer op dat de dragerdelen in een later stadium aan de achterkant opgeplakt…

Wat zijn portolaankaarten en waarom zijn ze zo bijzonder?

Portolaankaarten zijn handgetekende kaarten op velijn, een fijne kwaliteit perkament, meestal afkomstig van een jong schaap. Deze kaarten beelden de Middellandse Zee, de Zwarte Zee en in sommige gevallen de Atlantische kust vanaf Kaap Drâa (Marokko) tot en met de Engelse zuidkust af met een opmerkelijk realisme. De rest van Groot-Brittannië, delen van Scandinavië en de Oostzee zijn op sommige kaarten ook getekend, maar schetsmatig en onnauwkeurig. De schaal van de grootste kaarten wordt bepaald door de grootte van de huid; de maximale schaal van deze kaarten is daarom ongeveer 1:5.500.000. De oudste kaart die is overgeleverd, de Carte Pisane, is gedateerd op ± 1270. Ook zijn er portolaankaarten bekend van deelgebieden, zoals weergegeven in de afbeelding.

Deze kaarten zijn klaarblijkelijk bedoeld voor zeevarenden: de kustlijnen zijn weergegeven

met een enkele zwarte lijn en namen van havensteden, kapen, riviermondingen enz. zijn haaks op de kustlijn aan de landzijde geschreven. Topografische details van het binnenland ontbreken of zijn getekend op basis van vermoedens van de kartograaf. Ook bevatten portolaankaarten een aantal hydrografische symbolen, o.a. voor riffen en andere ondiepten. Het meest in het oog lopende kenmerk is echter een stelsel van ogenschijnlijk kriskras over de kaart lopende rechte lijnen, die werden gebruikt om koersen uit te zetten. Dit stelsel van rechte lijnen wordt een windroos genoemd. Deze is getekend door zestien punten op een (verborgen) cirkel met elkaar te verbinden, waardoor 32 verschillende richtingen ontstaan. Een kleurencodering met zwart, rood en groen is aangebracht om de diverse koerslijnen beter uit elkaar te kunnen houden. Op kaarten uit de veertiende eeuw worden meestal twee windrozen afgebeeld; op latere kaarten meestal één.

Wat betreft de indeling en thematiek was de atlas verder niet vernieuwend en op Duitse voorbeelden geschoeid. Ook het kaartmateriaal bleek aanvankelijk gebrekkig: de 64 kaarten op 27 kaartbladen van de eerste editie zijn deels zwart-wit en deels ingekleurd, hebben nog geen legenda’s en zijn niet altijd gebaseerd op de meest recente bronnen. Desondanks bleek de atlas te voorzien in een duidelijke onderwijsbehoefte en al gauw volgden de edities – die zich nu wél gingen kenmerken door een permanente vernieuwing – elkaar in rap tempo op. Al in 1891 kwam de tiende editie uit, de twintigste verscheen in 1912 en de dertigste in 1925. Tegenwoordig zijn we toe aan de 55ste editie, die eind 2016 op de markt kwam en in 2017 een bijbehorende digitale variant kreeg. Kortom, De Bosatlas is niet meer weg te denken uit het hedendaagse onderwijs en iedere Nederlander is er bekend mee!

Het decor van een veranderende maatschappij

Alle reden dus om De Bosatlas vandaag de dag eens goed voor het voetlicht te brengen, het digitale voetlicht welteverstaan. Gezien het 140-jarige bestaan van De Bosatlas en de aanwezigheid van een tegengrote hoeveelheid edities in haar collectie vatte de Universiteitsbibliotheek Utrecht daarom in 2016 het plan op om alle vooroorlogse edities te digitaliseren en online beschikbaar te stellen. Wetenschappelijke toelichtingen moesten de gedigitaliseerde edities gaan vergezellen, waarbij elke afzonderlijke uitgave in historisch perspectief zou worden geplaatst. Voorts dienden per kaart de redactionele wijzigingen – zoals aanpassingen van de visualisatie, toevoegingen van toponiemen, grenscorrecties en dergelijke – tussen de opeenvolgende edities duidelijk te worden.