Onlangs zijn zes manuscriptkaarten van Gerard van Keulen toegevoegd aan de Van Keulen Collectie van de Universitaire Bibliotheken Leiden (UBL). Vijf van deze zeekaarten zijn aan de UBL geschonken door Naturalis Biodiversity Center in Leiden. Drie kaarten, waarvan geen andere exemplaren bekend zijn, tonen delen van de Noorse kust. Twee kaarten hebben betrekking op de Noordzee en Noordelijke Atlantische Oceaan. Van deze kaarten zijn wel andere, zij het niet identieke, exemplaren bekend. Een zesde zeekaart bevond zich in de Collectie Bodel Nijenhuis en bevat een deel van de zuidkust van Bretagne. Deze kaart is tijdens het onderzoek voor The Van Keulen Cartography (2005) over het hoofd gezien. In deze bijdrage worden de zes kaarten beschreven, volgens dezelfde methode als in The Van Keulen Cartography, en nader toegelicht.

Lees het volledige artikel in het nieuwe gedrukte nummer van Caert-Thresoor.

Van heksenprocessen tot de nieuwe doorvaart naar voormalig Oost-Indië, van het ontzet van Leiden tot aan een utopische nieuwe stad; het is slechts een greep uit de uiteenlopende kaarten en gezichten die onderzoekers Han Voogt en Hans Ingen-Housz eind vorige eeuw aantroffen tijdens hun systematische zoektocht door negen Nederlandse pamflettenverzamelingen. De ‘pamfletkaarten’ verschenen in goedkoop, efemeer drukwerk en waren dus kaarten die door relatief veel mensen werden gezien, gebruikt en verspreid. Het onderzoek zou de eerste kartobibliografie van de Explokart Studies-boekenreeks moeten worden, maar het project strandde onverhoopt in 2004. Toch leverde het een veelzijdig en verrassend onderzoekscorpus op, dat de moeite van het bestuderen waard is, en aanzet vormt tot verder onderzoek naar de rol van kaarten in nieuwsvoorziening en publieke opinie in de zestiende- en zeventiende-eeuwse Nederlanden.

Lees het volledige artikel in het nieuwe gedrukte nummer van Caert-Thresoor.

In 2022 was het 250 jaar geleden dat, na een jaar belegering, in Noordoost Suriname in september 1772 Fort Boekoe werd ingenomen. Ontsnapte tot slaafgemaakten (marrons) hadden aan het einde van de achttiende eeuw in de zwampen (ondiepe moerassen) nederzettingen gebouwd en van hieruit werden strooptochten naar plantages uitgevoerd. Het koloniale leger was al sinds 1765 bezig om deze uitvalsbases van de opstandige slaven op te sporen, te veroveren en te vernietigen. In 1771 werd een nieuwe met palissaden versterkte basis betrokken waar de marrons onder leiding van de vrijheidsstrijder Boni een jaar standhielden. Dit Fort Boekoe verwierf een iconische status in Suriname: zo werd de Prins Bernhardkazerne in Paramaribo na de onafhankelijkheid omgedoopt in “Memre Boekoe”-kazerne (Gedenk Boekoe). De exacte locatie van Fort Boekoe is na de verovering in de vergetelheid geraakt. Sinds 1997 is Stichting Boekoe actief op zoek om het fort te lokaliseren. In dit artikel wordt een analyse met MapAnalyst van de achttiendeeeuwse kaartbronnen getoond die een nieuwe locatie voorstelt. Deze locatie vormde het doel van de Boekoe-expedities in november 2021 en maart 2022.

Lees het volledige artikel in het nieuwe gedrukte nummer van Caert-Thresoor.
 

Bij een onderzoek naar kaarten denkt men doorgaans aan hetgeen de kaart beschrijft; zo komen onderwerpen als landsbeheer of navigatie aan bod. Recent is echter opgeroepen om de focus te verleggen naar de studie van het gehele kartografische proces en daarbij zowel de productie, de circulatie als de consumptie van kaarten in ogenschouw te nemen. Deze invalshoek riep bij mij de vraag op welke mensen er bij dit proces betrokken waren, en dan meer specifiek bij de vroegmoderne kartografie in de Lage Landen (zestiende- achttiende eeuw). Voortbouwend op bestaande kaders van David Woodward (1974) en Matthew H. Edney (2019) wordt een nieuwe indeling geïntroduceerd, waarbij de betrokkenen gecategoriseerd worden in drie groepen: pre-kaart, en-carte en post-kaart. Het artikel opent met een casus die illustreert hoeveel mensen er, op verschillende niveaus, konden deelnemen aan het kartografische proces.

Lees het volledige artikel in jaargang 43 (2024) no. 2 van Caert-Thresoor.
 

Op maandag 25 maart 1647, net na vijf uur ’s middags, verongelukte het Verenigde Oostindische Compagnieschip de ‘Haarlem’ in de Tafelbaai bij het huidige Kaapstad. Dit incident had verstrekkende gevolgen: het leidde ertoe dat vijf jaar later een verversingspost voor passerende schepen werd gesticht. Deze post vormde het begin van de Zuidafrikaanse multiculturele en multiraciale samenleving. Er is internationaal geen vergelijkbaar geval voor de belangrijke rol die een scheepsramp in de geschiedenis van een heel land heeft gespeeld, als de stranding van de ‘Haarlem’. Sinds 1989 wordt er multidisciplinair onderzoek gedaan naar de ondergang van dit schip. Op grond van de gecombineerde resultaten is gedurende recente jaren een locatie bepaald waar het wrak waarschijnlijk ligt. In dit artikel wordt de rol die met name kartografisch onderzoek in dit project speelt nader belicht.

Lees het volledige artikel in jaargang 43 (2024) no. 2 van Caert-Thresoor.
 

Het is niet uitzonderlijk dat kaarten als metaforen worden gebruikt om kennis te verbeelden. Minder gebruikelijk is dat kartografisch onderzoek en karteringsmethoden worden ingezet als instrumenten in een ontwerpsysteem voor de ontsluiting van kennis. Archieven van de Leidse hoogleraar in de kunstgeschiedenis Henri van de Waal (1910-1972) werpen een blik op de rol die de kartografie speelde in het ordenen van de collectie Topografisch Prenten en Tekeningen van de Universiteit Leiden. De karteringsmethoden waren ook bepalend in de ontwikkeling van Van de Waals kunstclassificatiesystemen; het vermaarde Iconclass en zijn ongepubliceerde iconologisch systeem Beeldleer.

Lees het volledige artikel in jaargang 43 (2024) no. 2 van Caert-Thresoor.
 

Het uitgeven van kaarten was aan het eind van de achttiende en in het begin van de negentiende eeuw geen eenvoudige zaak. In de eeuwen daarvoor konden kaartenuitgevers wel vijftig tot honderd jaar eenzelfde kaart vrijwel onveranderd uitgeven of een dergelijke kaart kopiëren. In de periode van 1795 tot 1815 was dat anders. Er traden rigoureuze staatkundige en administratieve veranderingen op, vooral tijdens het bewind van Napoleon van 1804 tot 1814 (1815). Na diens val werden tijdens het congres van Wenen grenzen veranderd en nieuwe rijken gevormd: de kaart van Europa werd opnieuw getekend. Voor uitgevers van kaarten was het bijna niet bij te houden.

Lees het volledige artikel in jaargang 43 (2024) no. 1 van Caert-Thresoor.
 

In het kader van zijn monumentale studie van kaarten en plattegronden van Amsterdam, schreef Marc Hameleers mij een tijd geleden aan met de vraag of ik soms wist van een bijzondere kaart van Amsterdam in de verzamelingen van de Koninklijke Bibliotheek van België die hij zou kunnen opnemen in zijn kartobibliografie. Mijn antwoord was toen negatief. Dit jaar, bij het ordenen van de collectie, kwam toch nog een onbekend plan tevoorschijn. Het gaat om een burgerwijkkaart. Hoewel Hameleers het in hoofdstuk 4 van deel III van zijn magnum opus uitvoerig heeft over dit typisch Amsterdamse product, een volledige kartobibliografie hiervan is er nog niet. Wel werd in een recensie van de eerste drie delen van het corpus de wens geuit dat zo een kartobibliografie het onderwerp zou uitmaken van een vierde deel. Deel vier is ondertussen verschenen, maar heeft het over kaartboeken van Amsterdam. Deze bijdrage komt dan misschien toch nog op tijd voor opname in een toekomstig deel dat een compleet overzicht zal geven van burgerwijkkaarten.

In het British Museum te Londen bevindt zich een uiterst zeldzame gravure die hier wordt geïdentificeerd als een kaart van het beleg van Appingedam in 1536. Deze door troepen van de hertog van Gelre bezette stad werd op 6 september 1536 veroverd door een Habsburgs leger onder leiding van Georg Schenck van Toutenburg, stadhouder van Friesland, wat ertoe leidde dat Groningen, de Ommelanden en Drenthe onder het gezag kwamen van keizer Karel V. Dit enige bekende exemplaar van de kaart was tot op heden onjuist gecatalogiseerd als een plan van Delfzijl en is voor zover mij bekend nog niet gepubliceerd en bestudeerd. Deze topografisch vrij accurate gravure is één van de aller-vroegste belegeringsprenten uit de Lage Landen. Er zijn slechts een handvol andere prenten van stadsbelegeringen van vóór 1550 bekend, en dat zijn bovendien geen kopergravures maar houtsneden. Deze kaart is niet alleen een unieke visuele bron voor de geschiedenis van Appingedam en de Gelderse Oorlogen, maar ook voor de vroege ontwikkeling van de stedelijke kartografie in de Nederlanden.
 

Tijdens de – nog voortdurende – digitalisering van de Collectie Hingman (Nationaal Archief, 4.VTH en 4.VTHR) kwam een interessante kaart over de grens tussen het Gooi en Utrecht naar boven. De kaart geeft het grensgebied weer en op de rand van de kaart staat een plattegrond in vogelvlucht van de stad Utrecht. Uit literatuuronderzoek blijkt dat de kaart altijd buiten het zicht van onderzoekers is gebleven. Voldoende reden om de kaart aan een nader onderzoek te onderwerpen. In deze bijdrage wordt eerst kort de context geschetst, voordat de kaart nader geanalyseerd wordt. Is één van de verloren gewaande kaarten van het grensgebied teruggevonden?

Lees het volledige artikel in jaargang 42 (2023) no. 4 van Caert-Thresoor.