Tot één van de vele hooglerarenverzamelingen van de Universiteitsbibliotheek Utrecht – die van Gerrit Moll (1785-1838) – behoort een curieus handschrift met geaquarelleerde kustprofielen en bijbehorende teksten over Ceylon. Strikt genomen is het geen handschrift; het werk bevat namelijk ook enkele gedrukte kaarten, die ogenschijnlijk uit andere atlassen en boeken gesneden en opgeplakt zijn. Wat zijn de achtergronden van dit merkwaardige document en met welk doel is het vervaardigd? Verslag van een speurtocht naar de antwoorden op deze vragen, die uiteindelijk leidt tot de ontdekking van een bijzondere ‘driehoeksverhouding’ en mogelijk zelfs een nog complexer relatienetwerk.

Lees het volledige artikel in het nieuwe gedrukte nummer van Caert-Thresoor.
 

Van een kleine verversingspost groeide Kaapstad tijdens het bewind van de Verenigde Oost-Indische Compagnie uit tot een bloeiende koloniale stad. Op tientallen zeventiende- en achttiende-eeuwse kaarten is deze ontwikkeling goed te volgen. De drie manuscriptkaarten die centraal staan in dit artikel tonen echter niet alleen de groei van de stad. Ze geven ook inzicht in de roerige ontstaansgeschiedenis van de oudste straatnamen van Kaapstad.

Lees het volledige artikel in het nieuwe gedrukte nummer van Caert-Thresoor.
 

Als gevolg van nieuw onderzoek zijn voor de Grote Atlas van de Verenigde Oost-Indische Compagnie, deel III, Indische Archipel en Oceanië af en toe correcties nodig. In dit geval betreft het een serie tekeningen die is opgenomen bij Arnold de Vlamingh van Outshoorn’s verslag uit 1651 van het eerste jaar van zijn expeditie naar de specerijeilanden. Op basis van een teruggevonden notitie van archivaris P.A. Leupe moet de serie niet worden toegeschreven aan Johan Nessel, maar aan Pierre du Brois.

Lees het volledige artikel in het nieuwe gedrukte nummer van Caert-Thresoor.
 

Op 15 mei 1622 overleed Petrus Plancius, alias Pieter Platevoet. Deze in de vaderlandse geschiedenis zo markante figuur, is voor de Verenigde Oost-Indische Compagnie (VOC) van eminent belang geweest als stuwende kracht op velerlei gebied. Het betreft niet alleen de vereniging van de talrijke voorcompagnieën tot de VOC in 1602, zijn inbreng bij het politieke concept daartoe of bij de zakelijke organisatie ervan, maar ook de vereiste lange afstand navigatietechniek en de daarvoor benodigde zeekaarten, die door hem zijn samengesteld.

Lees het volledige artikel in jaargang 41 (2022) no. 4 (Themanummer Petrus Plancius) van Caert-Thresoor.
 

Omstreeks 1592 publiceerde Petrus Plancius een aantal kaarten van de buiten-Europese wateren. Deze waren voor een belangrijk deel gebaseerd op kaarten van de Portugees Bartholomeus Lasso. Acht manuscriptkaarten van Lasso bevinden zich in de collectie van het Maritiem Museum. Ze maken deel uit van de collectie van de verzamelaar Willem Anton Engelbrecht, die in 1966 door het Maritiem Museum werd aangekocht. In dit artikel staat de vraag centraal hoe Engelbrecht deze kaarten verwierf.

Lees het volledige artikel in jaargang 41 (2022) no. 4 (Themanummer Petrus Plancius) van Caert-Thresoor.
 

In 1590 verschijnt bij de uitgever Laurens Jacobszoon, Boeckvercooper in den vergulden Bybel, opt water by de oude Brugghe tot Amstelredam, een bijbeleditie, voorzien van een serie van vijf bijbelkaarten, vervaardigd door Petrus Plancius, gereformeerd predikant te Amsterdam. Vanwege de kaarten wordt deze bijbeleditie, die de tekst van de zogeheten Deux-Aes-vertaling bood, ook wel als de ‘Planciusbijbel’ aangeduid. De vijf kaarten uit deze bijbeleditie in koperplaatdruk, gegraveerd door Baptista van Doetecum, zijn het eerste publieke bewijs van de kennis en kunde van Plancius op het gebied van de kartografie die in de jaren daarna ook anderszins volop zullen blijken. Na deze bijbel uit 1590 volgen meer bijbeluitgaven waarin kaarten van Plancius zijn opgenomen. Ook verschijnen andere bijbelkaarten die zijn gebaseerd op de kaarten van Plancius. Deze bijdrage biedt een overzicht.

Lees het volledige artikel in jaargang 41 (2022) no. 4 (Themanummer Petrus Plancius) van Caert-Thresoor.
 

Petrus Plancius (1552-1622) vroeg zich in de negentiger jaren van de zestiende eeuw af hoe men op hoge zee de positie van een schip zou kunnen bepalen. De technieken die dat mogelijk zouden kunnen maken, waren in de Zeventien Provinciën niet compleet beschikbaar

Lees het volledige artikel in jaargang 41 (2022) no. 4 (Themanummer Petrus Plancius) van Caert-Thresoor.
 

Groningen was in de negentiende eeuw een uithoek van het land. Als een Groningse dorpsschoolmeester op reis ging naar Amsterdam beschouwde heel het dorp dat als waaghalzerij. Pieter Roelf Bos (1847-1902), een leraar aan de Rijks HBS in Groningen, klaagde dan ook in een brief uit 1877 aan de Leidse hoogleraar P.J. Veth over zijn “zoo ver van het centrum des lands verwijderde woonplaats”. En ook zijn collega en vriend Rijko Rentjo Rijkens (1825-1911), leraar aan de Rijkskweekschool in de provinciehoofdstad, betreurde in 1875 het feit dat “iemand die niet nabij de bron van kaartwerken woont niet gemakkelijk daarmee bekend wordt.” Toch durfden Bos en Rijkens (de ‘Noormannen’ noemden ze zichzelf) het aan om in 1881 bij de Groningse uitgever J.B. Wolters een grote wandkaart in twaalf bladen van Nederlands Oost-Indië op een schaal van 1:2.000.000 te laten verschijnen. Deze succesvolle en toonaangevende schoolwandkaart zou tot 1940 maar liefst negen edities beleven, hetgeen in Nederland ongekend is.

Dit artikel verscheen in jaargang 41 (2022) no. 3 van Caert-Thresoor. Lees hier het volledige artikel 
 

In de jaren 1825-1830 is bij de Militaire Verkenningen in Gent een ‘lithographisch etablissement’ tot stand gekomen. Drijvende kracht was Jan Egbert van Gorkum, hoofd van dit legeronderdeel, dat karteringen uitvoerde in de Zuidelijke Nederlanden. De lithografische drukkerij was in eerste instantie opgezet om de Geologische en Mineralogische Kaart uit te geven. Deze was het resultaat van het topografische verkenningswerk, in combinatie met geologische waarnemingen. In 1825 gaf het Ministerie van Binnenlandse Zaken opdracht de kaart als kopergravure te drukken. Van Gorkum kwam echter al snel tot het inzicht dat steendruk tot een betere kwaliteit zou leiden. Om de daarvoor benodigde expertise in huis te halen, wist hij zich te ontfermen over de steendrukkerij van Paulmier, inclusief de opdracht van het genoemde ministerie om de kaarten bij het rapport van de zogenaamde Rivierencommissie te drukken. Nadat deze in 1829 gereed waren gekomen, werd het werk voor het ministerie vervolgd door het drukken van de kaarten van de Zeeuwse Stromen.  
 

Een belangrijk kenmerk van vroegmodern Suriname was de aanwezigheid van Marrongemeenschappen in de tropische bossen rondom de koloniale plantages. Hoewel deze gemeenschappen van weggelopen slaafgemaakte mannen en vrouwen in het binnenland van Suriname een eigen leven opbouwden, waren zij nooit ver verwijderd van de koloniale plantages waarvan zij afhankelijk waren voor wapens en voedsel. Marrons waren er in geslaagd een autonoom leven op te bouwen, maar leefden niet in isolatie. Zij stonden in contact met andere Marrongemeenschappen, inheemse groepen, koloniale autoriteiten en met familieleden of vrienden in slavernij, die niet ontsnapt waren aan het slavernijregime. Gedurende de achttiende eeuw stonden deze Marrongemeenschappen voortdurend op het netvlies van de koloniale autoriteiten in zowel Suriname als de Republiek. Vanuit koloniaal perspectief vormden zij een bedreiging voor de kolonie en het systeem van slavernij: opstandigheid en desertie onder slaafgemaakten lag continu op de loer en de verschillende Marrongemeenschappen voerden regelmatig aanvallen uit op de plantages. Dit leidde in de tweede helft van de achttiende eeuw tot verschillende militaire expedities van de koloniale autoriteiten, waar in die tijd verschillende kaarten van zijn gemaakt.

Lees het volledige artikel in jaargang 41 (2022) no. 3 van Caert-Thresoor.