In het Nederlandse taalgebied is tot nu toe nauwelijks of geen onderzoek verricht aan middeleeuwse portolaankaarten. Het eerste significante onderzoek aan deze kaarten is mijn eigen promotieonderzoek aan de Universiteit Utrecht dat in 2014 is afgerond en waarvan mijn proefschrift in 2016 als boek verschenen is. Het betrof hier een onderzoek naar hun onopgehelderde oorsprong; mijn hoofdconclusie is opzienbarend: portolaankaarten zijn té geavanceerd om een middeleeuwse oorsprong te kunnen hebben. Deze onderzoeksresultaten hebben internationaal voor veel opschudding gezorgd in het relatief kleine gezelschap van historici en historisch-kartografen dat zich bezighoudt met portolaankaarten. Het heeft zelfs geleid tot een internationale workshop in Lissabon in juni 2016. De essentie van mijn benadering van het vraagstuk naar de oorsprong van de portolaankaarten is onorthodox; ik heb een aantal zaken ter discussie gesteld die voorheen als vaststaand werden aangenomen en ik heb het onderwerp primair benaderd vanuit mijn eigen vakgebied, de geodesie. Dit artikel geeft een kort overzicht van de kernpunten van mijn onderzoek met nadruk op het belangrijkste aspect: de kaartprojectie van portolaankaarten. Het beschrijft verder de reacties van andere specialisten op dit gebied, zoals die o.a. zijn geuit tijdens de genoemde workshop. Voor een uitgebreidere beschrijving van het onderzoek wordt hier verwezen naar de literatuuropgave aan het einde van dit artikel.
Dr. Ir. R. Nicolai is voormalig Hoofd Geodesie bij Shell. In 2014 promoveerde hij aan de Universiteit Utrecht op het onderwerp van de raadselachtige oorsprong van portolaankaarten, een onderwerp waarin hij zich naast zijn werk bij Shell had verdiept.
Portolaankaart van de Zwarte Zee uit 1544 door Battista Agnese. De kaart bevat een goed zichtbare windroos met een kompasroos in het middelpunt. De acht hoofdwindrichtingen, met hun namen, zijn bovendien getekend als windhoofdjes (Library of Congress, Washington DC, USA {{PD-US}})
Wat zijn portolaankaarten en waarom zijn ze zo bijzonder?
Portolaankaarten zijn handgetekende kaarten op velijn, een fijne kwaliteit perkament, meestal afkomstig van een jong schaap. Deze kaarten beelden de Middellandse Zee, de Zwarte Zee en in sommige gevallen de Atlantische kust vanaf Kaap Drâa (Marokko) tot en met de Engelse zuidkust af met een opmerkelijk realisme. De rest van Groot-Brittannië, delen van Scandinavië en de Oostzee zijn op sommige kaarten ook getekend, maar schetsmatig en onnauwkeurig. De schaal van de grootste kaarten wordt bepaald door de grootte van de huid; de maximale schaal van deze kaarten is daarom ongeveer 1:5.500.000. De oudste kaart die is overgeleverd, de Carte Pisane, is gedateerd op ± 1270. Ook zijn er portolaankaarten bekend van deelgebieden, zoals weergegeven in de afbeelding.
Deze kaarten zijn klaarblijkelijk bedoeld voor zeevarenden: de kustlijnen zijn weergegeven
met een enkele zwarte lijn en namen van havensteden, kapen, riviermondingen enz. zijn haaks op de kustlijn aan de landzijde geschreven. Topografische details van het binnenland ontbreken of zijn getekend op basis van vermoedens van de kartograaf. Ook bevatten portolaankaarten een aantal hydrografische symbolen, o.a. voor riffen en andere ondiepten. Het meest in het oog lopende kenmerk is echter een stelsel van ogenschijnlijk kriskras over de kaart lopende rechte lijnen, die werden gebruikt om koersen uit te zetten. Dit stelsel van rechte lijnen wordt een windroos genoemd. Deze is getekend door zestien punten op een (verborgen) cirkel met elkaar te verbinden, waardoor 32 verschillende richtingen ontstaan. Een kleurencodering met zwart, rood en groen is aangebracht om de diverse koerslijnen beter uit elkaar te kunnen houden. Op kaarten uit de veertiende eeuw worden meestal twee windrozen afgebeeld; op latere kaarten meestal één.