Op 15 mei 1622 overleed Petrus Plancius, alias Pieter Platevoet. Deze in de vaderlandse geschiedenis zo markante figuur, is voor de Verenigde Oost-Indische Compagnie (VOC) van eminent belang geweest als stuwende kracht op velerlei gebied. Het betreft niet alleen de vereniging van de talrijke voorcompagnieën tot de VOC in 1602, zijn inbreng bij het politieke concept daartoe of bij de zakelijke organisatie ervan, maar ook de vereiste lange afstand navigatietechniek en de daarvoor benodigde zeekaarten, die door hem zijn samengesteld.

Lees het volledige artikel in jaargang 41 (2022) no. 4 (Themanummer Petrus Plancius) van Caert-Thresoor.
 

Omstreeks 1592 publiceerde Petrus Plancius een aantal kaarten van de buiten-Europese wateren. Deze waren voor een belangrijk deel gebaseerd op kaarten van de Portugees Bartholomeus Lasso. Acht manuscriptkaarten van Lasso bevinden zich in de collectie van het Maritiem Museum. Ze maken deel uit van de collectie van de verzamelaar Willem Anton Engelbrecht, die in 1966 door het Maritiem Museum werd aangekocht. In dit artikel staat de vraag centraal hoe Engelbrecht deze kaarten verwierf.

Lees het volledige artikel in jaargang 41 (2022) no. 4 (Themanummer Petrus Plancius) van Caert-Thresoor.
 

In 1590 verschijnt bij de uitgever Laurens Jacobszoon, Boeckvercooper in den vergulden Bybel, opt water by de oude Brugghe tot Amstelredam, een bijbeleditie, voorzien van een serie van vijf bijbelkaarten, vervaardigd door Petrus Plancius, gereformeerd predikant te Amsterdam. Vanwege de kaarten wordt deze bijbeleditie, die de tekst van de zogeheten Deux-Aes-vertaling bood, ook wel als de ‘Planciusbijbel’ aangeduid. De vijf kaarten uit deze bijbeleditie in koperplaatdruk, gegraveerd door Baptista van Doetecum, zijn het eerste publieke bewijs van de kennis en kunde van Plancius op het gebied van de kartografie die in de jaren daarna ook anderszins volop zullen blijken. Na deze bijbel uit 1590 volgen meer bijbeluitgaven waarin kaarten van Plancius zijn opgenomen. Ook verschijnen andere bijbelkaarten die zijn gebaseerd op de kaarten van Plancius. Deze bijdrage biedt een overzicht.

Lees het volledige artikel in jaargang 41 (2022) no. 4 (Themanummer Petrus Plancius) van Caert-Thresoor.
 

Petrus Plancius (1552-1622) vroeg zich in de negentiger jaren van de zestiende eeuw af hoe men op hoge zee de positie van een schip zou kunnen bepalen. De technieken die dat mogelijk zouden kunnen maken, waren in de Zeventien Provinciën niet compleet beschikbaar

Lees het volledige artikel in jaargang 41 (2022) no. 4 (Themanummer Petrus Plancius) van Caert-Thresoor.
 

Groningen was in de negentiende eeuw een uithoek van het land. Als een Groningse dorpsschoolmeester op reis ging naar Amsterdam beschouwde heel het dorp dat als waaghalzerij. Pieter Roelf Bos (1847-1902), een leraar aan de Rijks HBS in Groningen, klaagde dan ook in een brief uit 1877 aan de Leidse hoogleraar P.J. Veth over zijn “zoo ver van het centrum des lands verwijderde woonplaats”. En ook zijn collega en vriend Rijko Rentjo Rijkens (1825-1911), leraar aan de Rijkskweekschool in de provinciehoofdstad, betreurde in 1875 het feit dat “iemand die niet nabij de bron van kaartwerken woont niet gemakkelijk daarmee bekend wordt.” Toch durfden Bos en Rijkens (de ‘Noormannen’ noemden ze zichzelf) het aan om in 1881 bij de Groningse uitgever J.B. Wolters een grote wandkaart in twaalf bladen van Nederlands Oost-Indië op een schaal van 1:2.000.000 te laten verschijnen. Deze succesvolle en toonaangevende schoolwandkaart zou tot 1940 maar liefst negen edities beleven, hetgeen in Nederland ongekend is.

Dit artikel verscheen in jaargang 41 (2022) no. 3 van Caert-Thresoor. Lees hier het volledige artikel 
 

In de jaren 1825-1830 is bij de Militaire Verkenningen in Gent een ‘lithographisch etablissement’ tot stand gekomen. Drijvende kracht was Jan Egbert van Gorkum, hoofd van dit legeronderdeel, dat karteringen uitvoerde in de Zuidelijke Nederlanden. De lithografische drukkerij was in eerste instantie opgezet om de Geologische en Mineralogische Kaart uit te geven. Deze was het resultaat van het topografische verkenningswerk, in combinatie met geologische waarnemingen. In 1825 gaf het Ministerie van Binnenlandse Zaken opdracht de kaart als kopergravure te drukken. Van Gorkum kwam echter al snel tot het inzicht dat steendruk tot een betere kwaliteit zou leiden. Om de daarvoor benodigde expertise in huis te halen, wist hij zich te ontfermen over de steendrukkerij van Paulmier, inclusief de opdracht van het genoemde ministerie om de kaarten bij het rapport van de zogenaamde Rivierencommissie te drukken. Nadat deze in 1829 gereed waren gekomen, werd het werk voor het ministerie vervolgd door het drukken van de kaarten van de Zeeuwse Stromen.  
 

Een belangrijk kenmerk van vroegmodern Suriname was de aanwezigheid van Marrongemeenschappen in de tropische bossen rondom de koloniale plantages. Hoewel deze gemeenschappen van weggelopen slaafgemaakte mannen en vrouwen in het binnenland van Suriname een eigen leven opbouwden, waren zij nooit ver verwijderd van de koloniale plantages waarvan zij afhankelijk waren voor wapens en voedsel. Marrons waren er in geslaagd een autonoom leven op te bouwen, maar leefden niet in isolatie. Zij stonden in contact met andere Marrongemeenschappen, inheemse groepen, koloniale autoriteiten en met familieleden of vrienden in slavernij, die niet ontsnapt waren aan het slavernijregime. Gedurende de achttiende eeuw stonden deze Marrongemeenschappen voortdurend op het netvlies van de koloniale autoriteiten in zowel Suriname als de Republiek. Vanuit koloniaal perspectief vormden zij een bedreiging voor de kolonie en het systeem van slavernij: opstandigheid en desertie onder slaafgemaakten lag continu op de loer en de verschillende Marrongemeenschappen voerden regelmatig aanvallen uit op de plantages. Dit leidde in de tweede helft van de achttiende eeuw tot verschillende militaire expedities van de koloniale autoriteiten, waar in die tijd verschillende kaarten van zijn gemaakt.

Lees het volledige artikel in jaargang 41 (2022) no. 3 van Caert-Thresoor.
 

De afgelopen jaren is een lang gekoesterde wens van het Nationaal Archief (NA) in vervulling gegaan: in samenwerking met uitgeverij Asia Maior/Atlas Maior is gestart met het digitaal beschikbaar stellen van de tussen 2006 en 2012 uitgebrachte atlasserie die gewijd is aan de kartografie van de voormalige Nederlandse koloniën. Iedereen kan het resultaat nu bekijken op de website van het Nationaal Archief. Dit artikel staat stil bij de totstandkoming van deze digitale edities.

Lees het volledige artikel in jaargang 41 (2022) no. 2 van Caert-Thresoor.
 

In 1827 werd bij het legeronderdeel Militaire Verkenningen een ‘lithographisch etablissement’ in het leven geroepen. Het was de tegenhanger van een soortgelijke drukkerij bij de andere afdeling van hetzelfde legeronderdeel, waaraan eerder in dit tijdschrift een artikel is gewijd. Het nieuwe etablissement ontwikkelde zich tot een steendrukkerij, die kartografische producten van hoge kwaliteit leverde. Koeman spreekt van ‘het bijna onovertrefbare hoge niveau van de eerste op steen getekende topografische kaarten’ met als hoogtepunten de rivierkaarten, die er vanaf 1836 werden gedrukt, en uiteindelijk vanaf 1843 ook de Topographische en Militaire Kaart van het Koningrijk der Nederlanden (TMK). Hieraan ging een bewogen geschiedenis vooraf, waarin Jan Egbert van Gorkum de hoofdrol speelde. Hieronder wordt daarvan het eerste gedeelte beschreven. Dit speelde zich af in Gent en omvat de totstandkoming van de lithografische drukkerij. Het vervolg, na de noodgedwongen verhuizing naar Leiden, zal in een afzonderlijke bijdrage in een volgend nummer van Caert-Thresoor worden beschreven.