Kaartencollectie van Tresoar, Fries Historisch en Letterkundig Centrum (door Martha Kist, 2019)
Adres en Contactgegevens
Tresoar, Fries Historisch en Letterkundig Centrum
Bezoekadres: Boterhoek 1, 8901 DH Leeuwarden
Postadres: postbus 2637, 8901 AC Leeuwarden
Telefoonnummer: +31 (0)58 789 0789
E-mailadres: info@tresoar.nl
Website: www.tresoar.nl
Toegankelijkheid
Tresoar biedt toegang tot allerlei informatiebronnen van en over Friesland, zowel digitaal als op papier. Naast de archiefcollectie beschikt Tresoar over een wetenschappelijke studiebibliotheek met toegang tot vele digitale bestanden. Tresoar heeft op het gebied van de Friese taal en literatuur de functie van letterkundig museum en documentatiecentrum. Een groot deel van de collectie van Tresoar is gedigitaliseerd en via de website te bekijken. Geregeld worden tentoonstellingen gehouden, gebaseerd op de collectie. Toegang tot en gebruik van de studiezaal is gratis. Voor het raadplegen van de collecties van Tresoar is een lenerspas nodig (legitimatie vereist). Tresoar is op werkdagen van 10.00 tot 22.00 uur open en in het weekend van 11.00 tot 17.00 uur (in juli en augustus gelden aangepaste openingstijden).
Omvang en Profiel
De totale kartografische collectie omvat zo’n 13.000 kaarten. Daarvan zijn er bijna 11.000 afkomstig van het voormalige Ryksargyf en ca. 2100 van de voormalige Provinciale Bibliotheek (herkenbaar met signatuur KvF of Krt). Tresoar – de naam is afgeleid van een Friese naamsvariant van Thresoor, schatkamer – is in 2002 ontstaan door een fusie van het Ryksargyf in Friesland, de Provinciale Bibliotheek (PBF) en het Frysk Letterkundich Museum en Dokumintaasjesintrum. Er is geen afzonderlijke topografisch-historische atlas. Het verzamelgebied is gericht op Friesland en Fries materiaal in brede context. Voor wat betreft de oudere delen van de collectie is ook niet-Fries kaartmateriaal verzameld. De PBF is in 1852 ontstaan. Haar basiscollectie is de voormalige boekerij van de universiteitsbibliotheek van Franeker, die na in 1811 te zijn opgeheven tot 1843 als Atheneum is voortgezet. Topstuk uit de Franeker collectie is de ingekleurde elfdelige Atlas Maior van Joan Blaeu, met als twaalfde band de hemelatlas van Andreas Cellarius. Stadhouder Willem Johan Friso schonk als oud-student de atlas in 1711 aan de Franeker universiteit, die er een notenhouten pronkkast voor liet maken. Tresoar bezit een kleine, maar zeldzame collectie atlassen, die oorspronkelijk deel uitmaakte van de boekerij van het Hof van Friesland, tot 1811 de hoogste rechtsprekende instantie in deze provincie. In de collectie van de PBF bevinden zich meerdere oude atlassen, zoals Mercators Tabulae geographicae Cl. Ptolemaei (1578), ingebonden in één band met het Livre de perspective van Cousins (1560) en Abraham Ortelius’ Additamentum IV (1590). Er zijn ook atlassen van Ortelius, Hondius, Blaeu en Janssonius, van wie Tresoar de zeldzame Des nieuwen Atlantis aenhangNieuwe Atlas. Andere hoogtepunten in de collectie zijn kartografische producties die in opdracht van de Staten van Friesland zijn gemaakt, zoals de atlassen van Christiaan Schotanus (1664) en zijn zoon Bernardus Schotanus à Sterringa (1698 en Uitbeelding der heerlijkheit Friesland (1718)), de Nieuwe Caert van Frieslant van Johan Vegelin van Claerbergen (1739) en de Nieuwe atlas van Friesland van Wopke Eekhoff (1849-1859). De losse kaarten uit het bezit van de PBF zijn rond 2005 door geograaf Meindert Schroor beschreven, de beschrijvingen zijn opgenomen in WorldCat Discovery. Tot 1924 werden de functies van rijksarchivaris in Friesland en bibliothecaris van de Provinciale Bibliotheek gecombineerd. Archivaris J.L. Berns stelde een aantal archiefinventarissen samen, waarin ook kaartcollecties zijn opgenomen. In het archief van het provinciaal bestuur van Friesland bevinden zich vele kaarten. Er is een vrijwel complete set kadastrale minuutplans (1832) aanwezig. Ook een aantal familiearchieven is rijk aan kaartmateriaal, zoals het archief Van Eysinga-Vegelin van Claerbergen (EVC). In dit archief bevinden zich meer dan honderd manuscriptkaarten die Johan Vegelin van Claerbergen, grietman van Doniawerstal, zelf heeft opgemaakt van zijn uitgebreide bezit. In de archieven van de vele waterschappen die Friesland van oudsher kent, bevinden zich mooie kaarten, grotendeels uit de periode van na 1811.
Website
Via de zoekbalk op www.tresoar.nl kan integraal gezocht worden in de kaartcollecties van zowel het voormalige Ryksargyf als de Provinciale Bibliotheek. Daarnaast biedt www.frieskaartenkabinet.nl de mogelijkheid om de collectie van het Ryksargyf te doorzoeken. Van kaarten die rechtenvrij zijn, worden de scans getoond. Via digicollectie.tresoar.nl zijn de atlassen van Eekhoff en Schotanus te bekijken, als mede enkele losse kaartoverzichten. Op www.fryslanuitgebeeld.frl, ontwikkeld in het kader van serviceorganisatie RedBot, worden verschillende (historische) kaarten en datalagen door middel van GIS-technieken met elkaar gecombineerd.
Belangrijkste Literatuur
- Bodel Nijenhuis, J.T. en W. Eekhoff, De algemeene kaarten van de provincie Friesland verzameld, beoordeeld en geschiedkundig beschreven. Leeuwarden, Eekhoff, 1864.
- Engels, M.H.H., Atlas van Blaeu, Geschenk van Oranje. Leeuwarden, Provinciale Bibliotheek, 1988.
- Gildemachter, Karel F. en Jacob H.P. van der Vaart, Een rijk bezit. Skarsterlân op de achttiende-eeuwse kaarten van Johan Vegelin van Claerbergen. Utrecht, Matrijs, 2007.
- Rijke, P.J. de, Hoogtepunten van de Friese cartografie. Leeuwarden: Friese Pers Boekerij, 2001.
- Rijke, P.J. de, Frisia dominium. Kaarten van de provincie Friesland tot 1850. Geschiedenis en cartobibliografie. Houten : Hes & De Graaf Publishers, 2006.
- Schroor, Meindert, ‘Atlassen en kaarten’, in: PBF. De Provinsjale Biblioteek fan Fryslân, 150 jaar geschiedenis in collecties, Jacob van Sluis red. Leeuwarden: Tresoar, 2002, 139-143.