Kaartencollectie van het Regionaal Archief Nijmegen (door Henk Trapman, 2020)
Adres en contactgegevens
Regionaal Archief Nijmegen
Bezoekadres: Mariënburg 27, 6511 PS Nijmegen
Postadres: Postbus 9105, 6500 HG Nijmegen
Telefoonnummer: 14 024
E-mailadres: hetarchief@nijmegen.nl
Website: www.regionaalarchiefnijmegen.nl
Toegankelijkheid
Het Regionaal Archief Nijmegen (RAN) bevindt zich sinds 2001 in zijn huidige onderkomen als onderdeel van het culturele kwartier met filmhuis LUX en de bibliotheek aan het Mariënburg. Het depot kan in totaal zestien kilometer archief herbergen. Op dit moment omvat het gehele bestand zo’n veertien kilometer. De studiezaal is op dinsdag, woensdag en vrijdag geopend van 9.00 tot 17.00 uur; op donderdag van 9.00 tot 20.00 uur. Er zijn altijd studiezaalmedewerkers aanwezig. Archiefstukken kunnen vooraf telefonisch of via e-mail worden aangevraagd. Het RAN is vanaf het Centraal Station van Nijmegen zowel te voet (in ongeveer een kwartier) als met het openbaar vervoer goed te bereiken. De dichtstbijzijnde bushaltes zijn ‘Valkhof’, ‘Plein 1944’ en ‘Hertogplein’. Voor wie met de auto komt zijn er drie parkeergarages in de buurt. Op het moment van schrijven is het RAN vanwege de coronacrisis gesloten voor het publiek. De dienstverlening verloopt geheel digitaal.
Omvang en Profiel
De basis van de kaartencollectie ligt in de oudheidkamer van het Stadhuis van Nijmegen. Onder het beheer van de in 1845 opgerichte ‘Commissie ter verzekering eener goede bewaring van gedenkstukken van Geschiedenis en Kunst’ werd in enkele vertrekken op de eerste verdieping van het Stadhuis de collectie kunsthistorische voorwerpen van de stad Nijmegen bewaard, waarvan eind negentiende eeuw ook een topografische atlas deel uitmaakte. Wegens ruimtegebrek in het Stadhuis ontstaat uit de oudheidkamer het Gemeentelijk museum, dat in 1912 wordt ondergebracht in de Mariënburgkapel. In 1940 voegt zich daarbij het Gemeentearchief. De gemeentearchivaris is tevens conservator van het museum, maar de twee onderdelen blijven formeel van elkaar gescheiden. In 1970 krijgt het museum een eigen conservator. Vier jaar later vertrekt het Gemeentelijk museum uit de Mariënburgkapel om op te gaan in het Nijmeegs Museum ‘Commanderie van St. Jan’, een van de voorlopers van het huidige Museum Het Valkhof. De kaartencollectie gaat dan over naar het Gemeentearchief, dat vanaf 1978 zijn onderkomen vindt in het Arsenaal aan het Mariënburg.
Vanaf de jaren negentig begon het Gemeentearchief een regionale functie te vervullen. Als Regionaal Archief Nijmegen beheert het nu de archieven van de gemeenten Nijmegen, Berg en Dal, Beuningen, Druten, Heumen, Lingewaard, Mook en Middelaar, West Maas en Waal, Wijchen en van de voorgangers van het Waterschap Rivierenland. Daarnaast herbergt het RAN ook particuliere archieven van onder andere Nijmeegse families, notarissen, verenigingen, scholen, bedrijven en kerken. In de topografisch historische atlas zijn ca. 350 kaarten en plattegronden ondergebracht. Omdat daarnaast vele kaarten, plattegronden en tekeningen zijn verdeeld over de diverse gemeentearchieven, particuliere archieven en waterschapsarchieven laat zich een totaal aantal documenten niet vaststellen.
De eerste kaart van Nijmegen waarop de definitieve ommuring rond de oude stad is ingetekend is de stadsplattegrond van Jacob van Deventer uit 1557. Helaas beschikt het RAN slechts over een facsimile van deze kaart. Een echt topstuk is een Nederlandstalig exemplaar in zwart-wit van Toonneel der steden van de Vereenighde Nederlanden, met hare beschrijvingen, ofwel de grote Stedenatlas van Joan Blaeu in twee delen uit 1649, die is ondergebracht in de bibliotheek. De eerste kaart in deze atlas is die van Nijmegen als oudste stad van het hertogdom Gelre, eerste in rang in de Zeven Provinciën. Van Blaeu is ook een afzonderlijke plattegrond van Nijmegen aanwezig die wel is ingekleurd. Eveneens van grote betekenis is het vogelvluchtgezicht op de stad Nijmegen dat de Kleefse landmeter-schilder Hendrik Feltman in 1668-1669 voor de raadzaal van het Nijmeegse Stadhuis maakte. Dit grondig gerestaureerde schilderij is nu een van de topstukken van Museum Het Valkhof. Andere hoogtepunten uit de collectie van het RAN zijn de vestingkaarten van Nicolaes van Geelkercken uit 1654 en van Jacob Hendrik van Suchtelen uit 1779. Na de zeventiende-eeuwse vogelvluchtplattegronden was de kaart van Van Suchtelen de eerste ‘moderne’ plattegrond van Nijmegen. Interessant zijn ook enkele zogenoemde Tranchotkaarten van Nijmegen en omgeving uit het begin van de negentiende eeuw. Dit zijn kaarten van het Duitse- en (nu) Nederlandse Rijnland, getekend door Franse ingenieur-geografen onder supervisie van Kolonel Jean Joseph Tranchot (van 1803 tot 1813). Na de Franse tijd werd de kartering voortgezet door Pruisische officieren onder supervisie van Generaal-Majoor Freiherr von Müffling (van 1816 tot 1820). Van belang zijn tevens de ca. 500 kaarten en tekeningen uit het archief van de Commissie tot de Uitleg van de Stad Nijmegen 1875-1890. Nadat in 1874 de Vestingwet door het parlement was aangenomen kwam de weg vrij voor afbraak van de vestingwerken (de ontmanteling) en een spectaculaire groei van Nijmegen (de uitleg). Zonder twijfel is die uitleg het meest kenmerkende aspect geworden van de stadsgeschiedenis aan het einde van de negentiende en het begin van de twintigste eeuw. Tenslotte is nog een omgevingskaart in twaalf delen van de hand van F.A. Toonen uit ca. 1885 het vermelden waard.
Websites
Een groeiend aantal kaarten, plattegronden en tekeningen zijn raadpleegbaar via de Digitale Studiezaal van het RAN https://studiezaal.nijmegen.nl. Momenteel zijn dat er zo’n 700. In de Historische Atlas Nijmegen http://kaart.nijmegen.nl/historie zijn allerlei historische gegevens met betrekking tot bijvoorbeeld stadsontwikkeling, gebouwen en locaties en eigenaren en bewoners verwerkt in een plattegrond. Het centrum van Nijmegen wordt gepresenteerd aan de hand van meerdere kaartlagen, zoals verdedigingswerken, bouwhistorische waarden en oorlogsschade in 1944-1945. Door een historische kaart of luchtfoto over de huidige plattegrond heen te leggen, kan een antwoord worden gevonden op vragen als: waar stonden precies de middeleeuwse stadsmuren, wie hebben vroeger in mijn huis gewoond, waar vind ik historische winkelpanden, welke delen van de stad werden in de Tweede Wereldoorlog verwoest?
Belangrijke literatuur
- Abma, R., B. Gunterman & W. Uitterhoeve. 2018. Nieuwe Historische Atlas van Nijmegen. 2000 jaar stad aan de Waal, Nijmegen: Vantilt.
- Gorissen, F. 1956. Niederrheinischer Städteatlas/Geldrische Städte, 1. Heft: Nimwegen. Kleve: Boss (Publikationen der Gesellschaft für Rheinische Geschichtskunde, nr. 51).