In 1570 publiceerde Abraham Ortelius in Antwerpen zijn ‘kaartenboek’ Theatrum Orbis Terrarum. De titel ervan was een voorstelling van de inhoud: als in een schouwburg wordt de beschrijving van de aarde aan de lezer geopenbaard. De vergelijking met een theater is in de vroegmoderne tijd (ca 1500- 1800) een centrale metafoor (op vergelijking berustende beeldspraak) voor de organisatie en verspreiding van kennis, die uitgaat van de gedachte dat een wetenschapsgebied gestructureerd aan het publiek voorgesteld kan worden als een serie opeenvolgende scènes, zoals bij een toneelstuk. Talrijke boeken kregen daarom de titel “Theatrum”. Ook bij atlassen blijft de theatermetafoor tot de achttiende eeuw in gebruik, waarvan titels met de woorden toneel, Schauplatz, théatre, theatre of teatro getuigen.*
Kaarten zijn in eerste instantie bedoeld voor praktisch gebruik, maar daarnaast is vanaf het begin door hun makers rekening gehouden met contemplatieve waarnemers. Zelfs door Ortelius wordt deze gebruiker al de rol van leunstoelreizigers toebedeeld. In zijn woord vooraf schrijft Ortelius: “Nu kunt u veilig door alle landstreken reizen, langs onbekende volkeren, door verre steden, over rivieren en bergen, dalen en zeeën.” Het veilige vanuit de leunstoel reizen met de vinger op de kaart wordt steeds vermeld als een belangrijk doel van atlassen. Zo schrijft Joan Blaeu in zijn Atlas Maior (Amsterdam 1665) over landkaarten: “Hiermee kunnen we thuis met eigen ogen zien wat er zich buiten en ver weg bevindt.”
Dr. M. Bischoff is kunsthistoricus en als conservator verbonden aan het Weserrenaissance-Museum Schloss Brake in Lemgo (Duitsland). Momenteel bereidt hij de internationale tentoonstelling “Weltvermesser – Das Goldene Zeitalter der Kartographie” voor, die van 13 september tot en met 6 december 2015 in Lemgo te zien zal zijn.
Abraham Ortelius, Theatrum Orbis Terrarum, Antwerpen 1579 [1570] (Detmold, Lippische Landesbibliothek)
Zelfs het lofdicht van de dichter Joost van den Vondel in Blaeus Theatrum Orbis Terrarum klaagt over de problemen van het echte reizen en stelt dat je je die moeite met deze kaarten kunt besparen. Voor wat betreft de aangeboden volgorde van geografische kennis en de rol van de lezer, is de vergelijking met een theater metaforisch bedoeld. Op de titelpagina’s en frontispices (afbeelding tegenover de titelpagina) van atlassen wordt het echter vrijwel altijd letterlijk genomen: de kunstenaar construeerde een op een skene – de wand die als achtergronddecor diende in het klassieke theater –
gelijkend podium, dat in de volgende 200 jaar bespeeld werd door personen die geografische of abstracte begrippen voorstellen. Men leende daarbij motieven van de zegepoorten van tijdelijke feestdecoraties ofwel direct van toneeldecors. In 1561 vond te Antwerpen een wedstrijd plaats tussen verschillende rederijkerskamers. De uitgave van de daarbij gespeelde toneelstukken bevat afbeeldingen van de gebruikte decors, bestaande uit gevels en huisjes. Diezelfde gevels en kleine woningen zijn terug te vinden op de titelbladen van vroege atlassen…
Lees het hele artikel in jaargang 34 (2015) no. 1 van Caert-Thresoor