In 1758 publiceerde François Houttuyn in Amsterdam de Geographische Oefening, een klein boekje met een nieuwe methode om kinderen aardrijkskunde – lees topografie – te leren. Dit werk wordt als een van de eerste schoolatlassen beschouwd. Zoals veel leerboeken uit die tijd was de tekst opgebouwd uit vragen en antwoorden, die uit het hoofd geleerd moesten worden. Nieuw was dat het werk was voorzien van 22 kaartjes door Christiaan Sepp waarin alle toponiemen door letters en cijfers waren vervangen. In 1760 is het boekje in het Frans vertaald en uitgegeven door J.H. Schneider met als titel Atlas des Enfans; onder deze titel veroverde de methode Europa. In 99 jaar verschenen meer dan tachtig edities in acht talen: Nederlands, Frans, Russisch, Pools, Duits, Italiaans, Spaans en Portugees. De 22 – later 24 – kaartjes zijn steeds opnieuw nauwkeurig gekopieerd; er zijn 21 sets te onderscheiden. De meeste sets verschillen nauwelijks van elkaar en vormen daarom ook een kartobibliografische ‘nachtmerrie’.

Lees het hele artikel in jaargang 39 (2020), no. 1 van Caert-Thresoor.

Wereldkaart uit de Geographische oefening (1758), waarop de leerling zelf de namen van de continenten Europa, Azië en Afrika geschreven heeft (Amsterdam, Allard Pierson UvA, O 61-­815).

In deze tijd van elektronische zeekaarten horen twintigste-eeuwse papieren zeekaarten binnenkort ook tot de historische kartografie. De auteur schreef eerder over het tot stand komen van zijn verzameling zeekaarten, over topografie en kleurgebruik op die kaarten en over de presentatie van het dieptebeeld. In dit artikel wordt aandacht besteed aan een aantrekkelijk element op sommige zeekaarten, de land- of kustverkenningen. Zelfs wanneer mensen geen belangstelling hebben voor (zee-) kaarten zijn ze toch meestal gecharmeerd van zulke, veelal fraai gegraveerde, ‘plaatjes’ die een beeld geven van de gekarteerde kust, welke er echter altijd met een bepaald doel opgenomen zijn. In het artikel wordt ook aandacht besteed aan een verzameling originelen van Nederlandse kustverkenningen, die berusten in het Nationaal Archief.

In 1570 publiceerde Abraham Ortelius in Antwerpen zijn ‘kaartenboek’ Theatrum Orbis Terrarum. De titel ervan was een voorstelling van de inhoud: als in een schouwburg wordt de beschrijving van de aarde aan de lezer geopenbaard. De vergelijking met een theater is in de vroegmoderne tijd (ca 1500- 1800) een centrale metafoor (op vergelijking berustende beeldspraak) voor de organisatie en verspreiding van kennis, die uitgaat van de gedachte dat een wetenschapsgebied gestructureerd aan het publiek voorgesteld kan worden als een serie opeenvolgende scènes, zoals bij een toneelstuk. Talrijke boeken kregen daarom de titel “Theatrum”. Ook bij atlassen blijft de theatermetafoor tot de achttiende eeuw in gebruik, waarvan titels met de woorden toneel, Schauplatz, théatre, theatre of teatro getuigen.*