In deze tijd van elektronische zeekaarten horen twintigste-eeuwse papieren zeekaarten binnenkort ook tot de historische kartografie. De auteur schreef eerder over het tot stand komen van zijn verzameling zeekaarten, over topografie en kleurgebruik op die kaarten en over de presentatie van het dieptebeeld. In dit artikel wordt aandacht besteed aan een aantrekkelijk element op sommige zeekaarten, de land- of kustverkenningen. Zelfs wanneer mensen geen belangstelling hebben voor (zee-) kaarten zijn ze toch meestal gecharmeerd van zulke, veelal fraai gegraveerde, ‘plaatjes’ die een beeld geven van de gekarteerde kust, welke er echter altijd met een bepaald doel opgenomen zijn. In het artikel wordt ook aandacht besteed aan een verzameling originelen van Nederlandse kustverkenningen, die berusten in het Nationaal Archief.
Voorbeeld van een kustverkenning, aangebracht op een Nederlands minuutblad (G-45-4e afd., Baai van Soekadana, West Borneo, sept 1882, ZM Hydrograaf).
Gebergte van Soekadana. Nationaal Archief 4.HYDRO1204 inv.nr. G45.
Kustnavigatie
Navigatie bestaat uit het: vaststellen waar je bent, bepalen waar je naartoe wilt en de route daarheen zorgvuldig volgen. Het is dus voor de zeeman steeds essentieel om zijn positie te kennen. Met de huidige elektronische middelen is dat meestal geen probleem meer (“U bevindt zich hier”), maar tot voor kort was dat, zeker op zee, vaak nog niet zo simpel. De zeekaart biedt weliswaar alle mogelijkheden om, in zicht van de kust, je positie te bepalen. Maar een voorwaarde is wel dat je de details van het kaartbeeld dan ook kunt herkennen bij het observeren van de kust, en omgekeerd. Het is dan van belang dat de zeeman kustkenmerken, zoals bergtoppen, insnijdingen, eilandjes, plateaus, bebouwing of zelfs boomgroepen met zekerheid kan identificeren.
Maar ook als er sprake is van een ‘schone kust’ waarbij het schip veilig tot vlak voor de wal kan komen, kan het moeilijk zijn de toegang tot een baai, haven of rivier te vinden. In al deze gevallen zijn de afgebeelde ‘landverkenningen’ van grote waarde.
Geschiedenis van de kust- en landverkenningen
Het was niet de bedoeling van dit artikel diep op die geschiedenis te gaan: de opzet van het artikel was vooral om een beeld te geven van de fraaie, betrekkelijk recente, voorbeelden die de auteur in eigen kaartenverzameling tegenkwam. Het pretendeert zeker geen studie te zijn naar alle aspecten van landverkenningen. Dat blijkt namelijk bijna een vakgebied op zichzelf te zijn.
H.J.G. Ferwerda. De auteur heeft zich gedurende zijn hele carrière ambtshalve bezig gehouden met zeekaarten. Na enkele jaren als stuurman Grote Handelsvaart was hij van 1971-2003 werkzaam bij de Hydrografische Dienst van de Koninklijke Marine; eerst als hydrograaf aan boord, later als nautisch kartograaf en als adviseur bij het Bureau Hydrografie. Vanaf 1974 is hij zeekaarten gaan verzamelen.
Lees het hele artikel in jaargang 35 (2016) no. 4 van Caert-Thresoor