Het hoogste punt van Nederland? De Ubachsberg in Limburg! Dat leert ons de allereerste editie van De Bosatlas uit 1877. Een editie later kreeg dezelfde berg, met een toen vermoedelijke hoogte van 240 meter, de naam Krikelenberg mee. Vanwege het uitblijven van een nauwkeurige waterpassing streek de Krikelenberg nog lange tijd met de eer. Pas in de twaalfde editie uit 1896 doemde de Vaalserberg, die voorheen op nog geen 200 meter hoogte werd geschat, met ruim 300 meter in De Bosatlas op. Het is illustratief voor de manier waarop de uiteenlopende redacteuren van De Bosatlas in de loop der tijd telkens opereerden: ze probeerden voeling te houden met de actualiteit en pasten het kaartbeeld indien nodig aan. Daarnaast wijzigden zij de weergave van de wereld door toepassing van nieuwe visualisatietechnieken en -opvattingen of door bepaalde interpretaties van geografische veranderingen. Voor de periode 1877 tot 1939 zijn dit soort ontwikkelingen nu prachtig te volgen, doordat de Universiteitsbibliotheek Utrecht alle vooroorlogse edities van De Bosatlas heeft gedigitaliseerd en op internet toegankelijk gemaakt.
Dit jaar, in 2017, is het dus 140 jaar geleden dat de eerste editie van de befaamde Bosatlas ten tonele kwam (zie afbeelding 2). Niets wees er toen op dat de Schoolatlas der geheele aarde – zoals de naam toen klonk – zou uitgroeien tot dé educatieve atlas van Nederland. Redacteur Pieter Roelf Bos (1847-1902) moest destijds opboksen tegen maar liefst twaalf concurrerende atlassen!
Dr. M. van Egmond (1969) is conservator kaarten, atlassen en gedrukte werken bij de Universiteitsbibliotheek Utrecht.
De kaart van Holland en Utrecht uit de vijfde editie van De Bosatlas uit 1883.
Collectie Universiteit van Amsterdam, I 7 C 5.
Wat betreft de indeling en thematiek was de atlas verder niet vernieuwend en op Duitse voorbeelden geschoeid. Ook het kaartmateriaal bleek aanvankelijk gebrekkig: de 64 kaarten op 27 kaartbladen van de eerste editie zijn deels zwart-wit en deels ingekleurd, hebben nog geen legenda’s en zijn niet altijd gebaseerd op de meest recente bronnen. Desondanks bleek de atlas te voorzien in een duidelijke onderwijsbehoefte en al gauw volgden de edities – die zich nu wél gingen kenmerken door een permanente vernieuwing – elkaar in rap tempo op. Al in 1891 kwam de tiende editie uit, de twintigste verscheen in 1912 en de dertigste in 1925. Tegenwoordig zijn we toe aan de 55ste editie, die eind 2016 op de markt kwam en in 2017 een bijbehorende digitale variant kreeg. Kortom, De Bosatlas is niet meer weg te denken uit het hedendaagse onderwijs en iedere Nederlander is er bekend mee!
Het decor van een veranderende maatschappij
Alle reden dus om De Bosatlas vandaag de dag eens goed voor het voetlicht te brengen, het digitale voetlicht welteverstaan. Gezien het 140-jarige bestaan van De Bosatlas en de aanwezigheid van een tegengrote hoeveelheid edities in haar collectie vatte de Universiteitsbibliotheek Utrecht daarom in 2016 het plan op om alle vooroorlogse edities te digitaliseren en online beschikbaar te stellen. Wetenschappelijke toelichtingen moesten de gedigitaliseerde edities gaan vergezellen, waarbij elke afzonderlijke uitgave in historisch perspectief zou worden geplaatst. Voorts dienden per kaart de redactionele wijzigingen – zoals aanpassingen van de visualisatie, toevoegingen van toponiemen, grenscorrecties en dergelijke – tussen de opeenvolgende edities duidelijk te worden.