Kaartencollectie van het Zeeuws Archief (door Leo Hollestelle, 2019)
Adres en contactgegevens
Zeeuws Archief
Bezoekadres: Hofplein 16, 4331 CK Middelburg
Telefoonnummer: +31 (0)118-67 80 00
E-mailadres: info@zeeuwsarchief.nl
Website: www.zeeuwsarchief.nl
Toegankelijkheid
Het Zeeuws Archief is al negentien jaar hét regionaal historisch centrum van Zeeland. Ontstaan uit een fusie van het Rijksarchief in Zeeland en de gemeentearchieven van Middelburg en Veere is deze archiefinstelling inmiddels ook de archiefbewaarplaats voor de provincie Zeeland, waterschap Scheldestromen en de gemeenten Kapelle en Terneuzen. Vanaf 2021 komt daar de gemeente Schouwen-Duiveland bij. Het gebouw van het Zeeuws Archief bestaat uit twee delen. In het oude gedeelte, het Van de Perrehuis, een stadspaleis uit de achttiende eeuw, zitten de medewerkers en in het nieuwe gedeelte – een ontwerp van de architect Jan Benthem – bevinden zich de publieksruimten (receptie, studiezaal, archiefcafé). Daaronder zijn, tot veertien meter diep in de grond, drie depotruimten, met een totale capaciteit van 25 strekkende kilometer kastruimte. De tentoonstellingsruimte is ondergebracht in de kelders van het Van de Perrehuis. In het gebouw zijn ook enkele inwonende instellingen, zoals het Genealogisch Centrum Zeeland en het Elly Hillesum Onderzoekscentrum gevestigd. De openingstijden van de studiezaal zijn dinsdag t/m vrijdag van 10.00 tot 17.00 uur. Het Historisch Informatie Punt in Terneuzen is geopend elke maandag en elke woensdag van 10.00 tot 16.00 uur. Originele kaarten kunnen uitsluitend in de studiezaal in Middelburg worden geraadpleegd. Sommige nummers kunnen vanwege de slechte materiële staat, de omvang of de wijze van berging niet in origineel in de studiezaal ter inzage worden gegeven.
Omvang en profiel
Na het Nationaal Archief heeft het Zeeuws Archief de meeste historische kaarten in diverse archieven, collecties en atlassen, ondanks het feit dat in mei 1940 bij de brand van Middelburg als gevolg van oorlogshandelingen een groot aantal kaarten verloren is gegaan. In totaal beheert het Zeeuws Archief zo’n 22.000 kaarten. De Zeeuwse Delta is misschien wel het meest gekarteerde deel van de wereld. Nergens heeft een landschap in de loop van de tijd zoveel veranderingen ondergaan, door de vele inundaties en inpolderingen. Het historisch kaartmateriaal van Zeeland kent mede daardoor een grote diversiteit: kaarten van het gewest en provincie, kaarten van heerlijkheden en buitenplaatsen, kaarten van polders- en waterschappen, stadskaarten, kadastrale kaarten, civiel- en cultuurtechnische kaarten, militaire kaarten en rivier- en zeekaarten.
De drie grootste en belangrijkste kaartcollecties in het Zeeuws Archief zijn de Atlassen Hattinga, de Zelandia Illustrata (deel I) en de collectie Kaarten Zeeland Rijksarchief in Zeeland. De Atlassen Hattinga bestaan uit ‘Atlas van Zeeland’ en ‘Atlas van Staats- Vlaanderen’. Deze zijn samengesteld en getekend, deels naar eigen opmetingen, deels naar kaarten van anderen, door W.T. Hattinga en zijn zoons D.W.C. en A. Hattinga, circa 1750. Het betreffen 421 bladen. In het Nationaal Archief is ook een exemplaar van deze atlas aanwezig. De collectie Kaarten Zeeland Rijksarchief in Zeeland betreffen circa 1.800 bladen en is onderverdeeld in het deel ‘Kaarten De Waard’ en het deel ‘Aanwinsten 1955- 1990’. Helaas is van het gedeelte ‘Kaarten De Waard’, genoemd naar de archivaris die de toegang op deze kaartverzameling heeft gemaakt (gepubliceerd in 1916), een groot deel in mei 1940 verloren gegaan. De kaarten die gespaard zijn bleven zijn ook beschreven in het tweede gedeelte samen met alle na 1913 toegevoegde aanvullingen. De derde grote kaartcollectie betreft het eerste deel van de topografisch-historische atlas ‘Zelandia Illustrata’, eigendom van het Koninklijk Zeeuwsch Genootschap der Wetenschappen. Het eerste gedeelte (cat.nrs 1-831) is gepubliceerd als: W.S. Unger, Catalogus van den Historisch-Topografischen Atlas van het Zeeuwsch Genootschap der Wetenschappen. Eerste Deel: Gedrukte kaarten en plattegronden (Middelburg 1931). In totaal telt deze kaartverzameling ruim 1.700 bladen. In deze drie collecties zijn een aantal topkaarten opgenomen, zoals die van het eiland Walcheren door de gebroeders Hattinga uit 1750 en de kaarten van Zeeland door Abraham Ortelius en Jacob van Deventer uit de zestiende eeuw. In de ‘Zelandia Illustrata’ bevindt zich ook een exemplaar van de atlas van Visscher-Roman Tonneel ofte Bysondere Beschrijvinghe van ’t Hertogdom Brabant ; En de Graeffschappen van Vlaenderen en Zeelandt. Mitsgaders Een oprechte Afbeeldinghe Der Steden en Dorpen daer in gheleghen, uitgegeven in 1662. In de diverse polder- en waterschapsarchieven zit ook bijzonder kaartmateriaal, vooral de kaarten die kort na de bedijking zijn gemaakt en waarop de verkaveling is ingetekend.
Websites en beeldbanken
De beschikbaarheid en raadpleegbaarheid van historische kaarten is vanaf 2000 dankzij digitalisering en internet enorm toegenomen. In 2002 is het Zeeuws Archief begonnen met het digitaliseren van de kaarten uit de drie topcollecties. In dat jaar zijn ook alle kadastrale minuutplans van 1832 in het kader van ‘De Woonomgeving’, later bekend als WatWasWaar.nl, gedigitaliseerd. De gedigitaliseerde kaarten en de bijbehorende beschrijvingen zijn te raadplegen via de website van het Zeeuws Archief en via het platform Archieven.nl. De kaarten zijn niet opgenomen in de Beeldbank van het Zeeuws Archief (ook via beide websites). Kaartmateriaal dat wel in de Beeldbank Zeeuws Archief is opgenomen betreft voornamelijk zogenaamde historiekaarten, die historische en militaire gebeurtenissen uitbeelden, zoals de strijd tegen de Spanjaarden in Zeeuws-Vlaanderen gedurende de Tachtigjarige Oorlog. De kadastrale minuutplans van Zeeland zijn ook te raadplegen via de beeldbank van de Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed. Via de website Geoloket ‘Cultuur Historie’ van de provincie Zeeland zijn historische kaarten uit de zestiende tot en met de achttiende eeuw in gegeorefereerde vorm samen met de Grootschalige Basiskaart en met thematische kaarten, waaronder de hoogtekaart, te raadplegen. Ook de kadastrale minuutplans 1832 zijn in gevectoriseerde vorm in dit geografisch informatiesysteem opgenomen.
Belangrijkste literatuur
- Blonk-van der Wijst, Dick en Joan (2000), Zelandia Comitatus: Geschiedenis en cartobibliografie van de provincie Zeeland tot 1860. ’t Goy-Houten: Hes & De Graaf.
- Gittenberger, Franz & Helmut Weiss (1983), Zeeland in oude kaarten. Tielt: Lannoo.
- Hoogerhuis, O.W. (eindred.) (1987-2002), Kadastrale atlas van Zeeland 1832. Middelburg: Stichting Kadastrale Atlas Zeeland.
- Klerk, A.P. de (eindred.) (2002), Werken met Zeeuwse kaarten: handleiding bij het gebruik van oude topografische kaarten. Utrecht: Matrijs.
- Klerk, Aad de (2015), De oude kaarten van Zeeland: Stad en dorp, land en water in vier eeuwen cartografie. Zwolle: Wbooks.
- Uil, Huib, Albert Meijer & Laurens Priester (red.) (1991), Gids voor historisch onderzoek in Zeeland. Amsterdam: Schipbouwe & Brinkman.