Kaartencollectie van het Streekarchief Midden-Holland (door Joke Radstaat, 2018)
Adres en contactgegevens
Streekarchief Midden-Holland
Bezoekadres: Klein Amerika 20, 2806CA Gouda
Telefoonnummer: 0182-589823
E-mailadres: info@samh.nl
Website: www.samh.nl
Toegankelijkheid
In 2014 is het Streekarchief Midden-Holland verhuisd van een locatie in de binnenstad van Gouda naar twee aparte locaties. Op industrieterrein Gouwe Park, net buiten de gemeentegrens van Gouda, zijn alle archieven en collecties ondergebracht in het nieuw gebouwde Gouwedepot. De studiezaalfaciliteiten vonden een plaats in ‘de Chocoladefabriek’ aan de rand van de binnenstad van Gouda. De Chocoladefabriek is een voormalig fabriekspand van Steenland Chocolate B.V. en biedt nu, naast de studiezaal van het Streekarchief Midden-Holland, onderdak aan de Stadsbibliotheek Gouda, Drukkerswerkplaats Gouda en Kruim – eten & drinken. Tijdens de openingsuren van de Chocoladefabriek, elke dag van 9.00 – 21.00, zijn microfiches en de regionale bibliotheek in de studiezaal te raadplegen. Omdat er in de Chocoladefabriek alleen een klein handdepot is, moeten originele stukken altijd uit het Gouwedepot worden gehaald. Daarom is het nodig deze van tevoren aan te vragen. Deze zijn dan te raadplegen op de studiezaal op dinsdag 10.00 – 20.00 (in juli en augustus tot 17.00) en woensdag t/m vrijdag van 10.00 – 17.00.
Omvang en profiel
De kaartencollectie is onder te verdelen in drie componenten, namelijk kaarten uit gemeentelijke archieven, atlassen in de Librijecollectie en de kaartcollectie van Museum Bisdom van Vliet. Het grootste deel van de kaartencollectie Streekarchief Midden-Holland bestaat uit kaarten die zijn overgedragen door de gemeenten die deelnemen aan de gemeenschappelijke regeling Streekarchief Midden-Holland. Daaronder vallen met name kaarten die afkomstig zijn uit de voormalige stadsarchieven van Gouda en Schoonhoven, maar ook uit de gemeentearchieven van alle dorpen in de Krimpenerwaard, de huidige gemeente Zuidplas en de gemeente Waddinxveen.
In totaal zijn dit zo’n 3.000 kaarten, waarvan er ongeveer 1.000 niet of onvoldoende beschreven zijn. Het merendeel bestaat uit gedrukte kaarten uit de negentiende en twintigste eeuw, maar de collectie bevat ook enkele tientallen manuscriptkaarten. Vaak is de relatie met het archief waar de kaarten oorspronkelijk bij hoorden verloren gegaan. Een mooi voorbeeld van deze categorie is de kaart, die in 1578 door de uit Leiden afkomstige kaartenmaker Johan Liefrinck werd gemaakt in opdracht van de stadsbesturen van Dordrecht, Haarlem en Gouda. De kaart is gebruikt voor een proces tegen Delft, dat een schutsluis bij Leidschendam wilde plaatsen. De kaart laat een groot deel van Zuid-Holland zien met steden en dorpen, wegen, binnenwateren, dijken en sluizen. De drie opdrachtgevers voor de kaart wilden met het proces voorkomen dat de scheepvaartroute tussen Amsterdam en Dordrecht zou worden verlegd van de route via Gouda naar een route via de Vliet en Leidschendam. Dit zou de tolinkomsten van Gouda bijzonder nadelig beïnvloeden. Johan Liefrinck legt in zijn bijschrift in het belang van de zaak de nadruk op oude gecostumeerde vaert van Hollant deur die steden, plaetzen ende wateren vanouts altoes geloepen hebben, met expressie van den tol ofte wacht van den grave van Hollant terplaetze daer die vanouts geweest ende gelegen heeft.
Het tweede belangrijke onderdeel wordt gevormd door het kaartmateriaal dat zich bevindt in de Librije: circa zestig atlassen, reis- en landenbeschrijvingen en zeemansgidsen. Het topstuk van dit deel van onzeverzameling is ongetwijfeld de Grooten Atlas van Blaeu. De ontstaansgeschiedenis van het Goudse exemplaar is bijzonder: de al aanwezige vier delen van het Toonneel des Aerdrijcks, die aangekocht waren in 1647, werden op verzoek van de Librijemeesters bij Joan Blaeu in de jaren 1662-1664 omgebouwd tot een negendelige Atlas Maior, waarmee de Goudse atlas waarschijnlijk de eerste Nederlandstalige uitgave is. Overigens bezit de Librije ook nog de eerste drie, niet ingekleurde, delen van het Toonneel des Aerdrijckx uit 1642, die na 1910 bij de Librije zijn gekomen en oorspronkelijk afkomstig waren uit de bibliotheek van de Latijnse school in Gouda.
Tenslotte mag het Streekarchief Midden-Holland zich sinds 2010 de beheerder noemen van de kaartencollectie van circa 350 stuks van het Museum Bisdom van Vliet in Haastrecht. Hiervan is een inventaris in pdf aanwezig. Deze verzameling is duidelijk bepaald door de belangstelling van de familie Bisdom van Vliet – Le Fèvre de Montigny. Veel kaarten van de Krimpenerwaard, maar ook veel water- en vestingwerken, kaarten van Nederlands-Indië en ontdekkingsreizen in Afrika. Bijzonder in deze kaartencollectie is bijvoorbeeld de definitieve manuscriptkaart van de overbekende Carte du Camp d’Utrecht, commandé par le général en chef Marmont uit 1804. G.J. le Fèvre de Montigny, was vanaf 1782 militair ingenieur en examinator van landmeters die in dienst van de verponding wilden komen. Op verzoek van generaal Marmont begon hij in oktober 1804 aan een kaart, die een onnauwkeurige voorganger moest vervangen en die ook geschikt was voor het onderwijs aan militaire scholen. Begin februari 1805 was de kaart klaar. Marmont was zeer tevreden over de nieuwe kaart en gaf opdracht de kaart te laten graveren door C. van Baarsel. Uitgever Mortier, Covens & Zoon verzorgde in juni 1805 het drukwerk. In een ovale cartouche links bovenin de zeer gedetailleerde kaart is de Pyramide van Austerlitz afgebeeld met de kaarttitel.
Website
Op de website van het Streekarchief Midden-Holland zijn ongeveer 1.500 beschrijvingen te vinden van kaarten, afkomstig uit de gemeentelijke archieven. Hiervan is slechts een heel klein deel via onze beeldbank te raadplegen. De digitale toegankelijkheid zal in de nabije toekomst sterk verbeteren, zodra een omnummerings- en inventarisatietraject waarmee onlangsbegonnen is, afgerond is. Ook worden dan meer kaarten en plattegronden gedigitaliseerd en aan de beeldbank toegevoegd.
Belangrijkste literatuur
- Hesselink-Duursma, C.W. 1996. “De kaartencollectie in het Streekarchief Hollands Midden te Gouda”, in: Caert-Thresoor 15, 4: 99-104.
- Hesselink-Duursma, C.W. 1995. “Manuscriptkaarten. Illustratie van de eerste ontwikkeling van de Nederlandse kartografie aan den hand van drie manuscriptkaarten uit het Streekarchief Hollands Midden”, in: Geodesia, Nederlands Geodetisch Tijdschrift 3: 143-147.
- Jong, Theo de (1982), Gouda in vogelvlucht: profielgezichten, kaarten, plattegronden en spiegelprenten 1498/1982. Alphen aan den Rijn: Repro Holland.
- Klein, J.W.E. 1992. “De ontstaansgeschiedenis van het Goudse exemplaar van Joan Blaeu’s Grooten Atlas”, in: Caert-Thresoor 11, 2: 41-47.
- Verkaik, Esther en Elien Voerman. 2011. “De kartografische collectie Bisdom van Vliet Le Fèvre de Montigny”, in: Caert-Thresoor 30, 2: 52-59.