Kaartencollecties in Nederland

Nationaal Archief

Collectie kaarten en tekeningen van het Nationaal Archief in Den Haag (door Gijs Boink, 2009/2011)

Adres en contactgegevens
Nationaal Archief
Prins Willem-Alexanderhof 20
Postbus 90520, 2509 LM Den Haag
Contactpersonen: Ron Guleij (Onderzoek), René Haubourdin (Acquisitie en Dienstverlening) en Gijs Boink (Collectiebeheer)
Informatie: 070-3315400 of info@nationaalarchief.nl

Toegankelijkheid
De studiezaal van het Nationaal Archief is op dinsdag geopend van 9.00 tot 21.00 uur, op woensdag t/m vrijdag van 9.00 tot 17.00 uur en eens in de twee weken op zaterdag van 9.00 tot 17.00 uur. Bij uw eerste bezoek meldt u zich aan de hoofdbalie in de hal van het Nationaal Archief. Hier wordt u, nadat u zich gelegitimeerd heeft, als bezoeker ingeschreven. Bij elk volgend bezoek aan de studiezaal volstaat het dat u zich meldt met het bezoekersnummer dat u bij de eerste inschrijving heeft ontvangen.
Het aanvragen van originele stukken kan in de studiezaal tot één uur voor sluitingstijd. Ook is het mogelijk via internet stukken te reserveren; houdt hierbij wel rekening met een behandelingstermijn van twee werkdagen. Van materiaal dat veel aangevraagd wordt zijn in een aparte studiezaal microfilms of -fiches beschikbaar. Er gelden enige beperkingen: kwetsbare stukken, stukken van bijzondere cultuur-historische waarde en stukken waarop een beperking van de openbaarheid berust, kunnen niet aangevraagd worden.
Met inachtneming van deze beperkingen kunnen hoogwaardige reproducties besteld worden. Dit kan direct in de studiezaal aan de reproductiebalie, op schriftelijk verzoek en per e-mail. Wanneer een bestelling niet aan de balie geschiedt, is een duidelijke bronverwijzing (nummer toegang, inventarisnummer en eventueel pagina- of documentnummer) vereist. De levertijd van hoogwaardige reproducties bedraagt maximaal drie weken. Wanneer u speciale wensen heeft of een grote opdracht wilt plaatsen, is het raadzaam eerst de mogelijkheden te bespreken.
Het Nationaal Archief biedt bezoekers ook de mogelijkheid zelf opnames te maken met een meegebrachte camera zonder flits .
Uitgebreide informatie over toegankelijkheid van de collectie is te vinden op de website: https://www.nationaalarchief.nl/onderzoeken.

Websites

Omvang
Bij het Nationaal Archief ligt bijna duizend jaar geschiedenis van Nederland opgeslagen in zo’n 100 kilometer aan archieven. Al dit bronnenmateriaal is afkomstig van de centrale overheid, het graafschap Holland, de gewestelijke en provinciale bestuursinstellingen in Zuid-Holland en van particuliere instellingen en privé-personen. Hiertoe behoort ook de grootste collectie kaarten en tekeningen in Nederland: naar schatting beheert het Nationaal Archief ongeveer 300.000 kaarten, tekeningen, kaartboeken, atlassen en topografische tekeningen. Circa de helft hiervan bestaat uit manuscriptmateriaal. Juist door de directe samenhang met de archieven vormt de kaartencollectie zowel op nationaal als op internationaal niveau een topcollectie.

Profiel
De Nederlandse archiefwet verplicht overheidsinstellingen hun archieven na 20 jaar aan een openbare archiefinstelling over te dragen. Het Nationaal Archief is de bewaarplaats voor archieven voor de centrale overheid en de provincie Zuid-Holland. Zoals hierboven al aangehaald, worden zodoende in het Nationaal Archief kaarten en tekeningen beheerd die onderdeel uitmaken van de archieven van de centrale overheid en van de provinciale overheid van Zuid-Holland. Omdat de ‘oude’ provincie Holland pas in 1840 definitief in twee delen werd gesplitst, bevat de collectie ook veel kaarten en tekeningen van de noordelijke helft van die provincie. Hiernaast worden ook archieven en verzamelingen van particuliere personen en bedrijven verworven. Doordat archiefdiensten de verworven archieven en collecties indelen naar herkomst, dus naar archiefvormende instantie, bestaat er geen centrale kaartencatalogus. In het toegangenbestand van het Nationaal Archief zijn de inventarissen – de ‘wegwijzers’ – op de kaartencollecties herkenbaar door een lettercode die voorafgegaan wordt door het getal 4 en een punt. De kaartencollecties volgen de indeling naar archiefvormer echter niet altijd één op één. In de negentiende eeuw is getracht het aanwezige materiaal in een aantal thematische verzamelingen onder te brengen. Zo is het beeldmateriaal dat integraal onderdeel uitmaakte van het archief van bijvoorbeeld de Verenigde Oost-Indische Compagnie of de Raad van State, overgebracht naar collecties die veel breder van opzet zijn. Helaas is bij het opbouwen van deze thematische verzamelingen weinig aandacht geschonken aan de herkomst of de relatie tussen de kaarten en geschreven documenten. Hierdoor kan de reconstructie van de context waarin een bepaalde kaart geplaatst moet worden (zoals – niet onbelangrijk – de ontstaansgeschiedenis) een hele opgave zijn. Gelukkig is er toch vaak een vorm van verwijzing aanwezig.

Het is onmogelijk in kort bestek een uitputtend overzicht van de gehele collectie te geven. Daarom vindt u hier een opsomming van de belangrijkste onderdelen ervan.
De kern van de collectie wordt gevormd door de verzameling ‘Buitenlandse Kaarten vóór 1900’ (beter bekend als de collectie Leupe) en de verzameling ‘Binnenlandse Kaarten vóór 1900’ (beter bekend als de collectie Hingman). In de collectie Leupe vindt u onder andere kaarten afkomstig van de handelscompagnieën VOC en WIC. Belangrijkste onderdelen van de collectie Hingman zijn de kaartbestanden van de Staten-Generaal, de Staten van Holland en de Raad van State. Andere belangrijke collecties worden gevormd door de kaarten en tekeningen van het Ministerie van Koloniën, van het Ministerie van Marine, en de Waterstaatskaarten. De kaartverzamelingen die een duidelijke militaire oorsprong hebben, zoals die van het Ministerie van Oorlog/Defensie en een deel van het materiaal van de Raad van State, worden beschreven in verschillende min of meer thematische opgezette toegangen, zoals onder andere plans van vestingen, binnenlandse gedrukte kaarten en situatiekaarten, waaronder een serie Hottingerkaarten en Hattinga-atlassen. Series topografische kaarten, zoals de Ferrariskaarten en de Topographische en Militaire Kaart van het Koningrijk der Nederlanden (TMK), zijn te vinden in de inventaris op de collectie die afkomstig is van de Topografische Dienst. Daarnaast is er een collectie tekeningen afkomstig van de Rijksgebouwendienst en treft u vanzelfsprekend enkele collecties Zuid-Hollandse kadastrale kaarten. De collectie losse aanwinsten, die naar zijn aard een zeer brede opzet kent, mag hier niet onvermeld blijven.
In voorkomende gevallen zijn kaarten en tekeningen integraal onderdeel gebleven van het eigenlijke archief waartoe ze behoren. Zo zijn de tekeningen van het Bureau Registratie Verdedigingswerken (ook wel bekend als het ‘Bunkerarchief’, dat bijna 10.000 militaire kaarten en tekeningen over de ca. 2.000 bunkers die tijdens de Duitse bezetting in Nederland zijn gebouwd bevat) alleen via de inventaris op dat archief te vinden.

Kort en goed: de collectie kaarten en tekeningen van het Nationaal Archief is groot en divers. Daardoor is ze niet voor elk onderzoek even doorzichtig. Daarom hier een goede raad: lees, wanneer u uw onderzoek begint, altijd de inleiding op de inventaris. Helpt dat niet, schroom dan niet vragen te stellen. De medewerkers van de informatiebalie denken graag met u mee en roepen indien nodig de inhoudelijk specialisten erbij.

Op de studiezaal zijn enkele hulpmiddelen aanwezig zoals een systematisch overzicht, een overzicht op onderwerp en een verzameling bladwijzers. Ook vindt u hier een aparte historisch-kartografische handbibliotheek. U treft er de belangrijkste naslagwerken, monografieën en facsimiles.

Beeldbanken en portals

  • In de Beeldbank van het Nationaal Archief kan gebladerd én gericht gezocht worden naar kaarten en tekeningen. Tevens zijn een aantal selecties van kaarten opgenomen, zoals kaarten door Johannes Vingboons, kaarten van Zuid-Holland en kaarten van de VOC. URL: www.gahetna.nl/collectie/afbeeldingen/kaartencollectie.
  • De komende jaren zal hier steeds meer kaartmateriaal digitaal beschikbaar komen. Het streven is om in de digitale inventarissen bij de afzonderlijke inventarisnmumers direct een afbeelding van de betreffende kaart én een link naar de beeldbank op te nemen.
  • Het Nationaal Archief is een van de instellingen die deelnemen aan de Atlas of Mutual Heritage. Hierin vindt u kaarten en tekeningen van voornamelijk de VOC en WIC. URL: www.atlasofmutualheritage.nl.

Belangrijkste literatuur

  • P. van den Brink (red.). 1995. Almanak verzamelingen topografisch beeldmateriaal: een overzicht van kaartenverzamelingen en topografisch-historische atlassen in Nederland. Den Haag, Koninklijke Bibliotheek.
  • M. Donkersloot-de Vrij. 1981. Topografische kaarten van Nederland vóór 1750: handgetekende en gedrukte kaarten aanwezig in de Nederlandse rijksarchieven. Groningen: Wolters-Noordhoff.
  • B. van ’t Hoff. 1961. De kaartenverzameling van het Algemeen Rijksarchief. In: Nederlands Archievenblad, (1961 nr. 2), pp 49-63.
  • C. Koeman, 1961. Collections of maps and atlases in the Netherlands: their history and present state. Leiden: Brill.

Online:

  • www.cultuurwijzer.nl/cultuurwijzer.nl/cultuurwijzer.nl/i000420.html
  • www.historischecartografie.nl/Logboek/Collecties/Toegangen-op-kaartcollectie-Nationaal-Archief.html
Ga naar de website Ga naar de beeldbank Ga naar de Atlas of Mutual Heritage
Wilt u de gegevens actualiseren?