Het Algemeen Rijksarchief in Brussel (door Iason Jongepier & Marc Carnier, 2025)
Adres en contactgegevens
Algemeen Rijksarchief
Bezoekadres: Ruisbroekstraat 2, 1000 Brussel
Telefoon: +32 2 513 76 80
E-mailadres: algemeen.rijksarchief@arch.be
Websites: www.arch.be (centrale website);
https://agatha.arch.be (zoeken in het Rijksarchief);
www.arch.be (de zoekwijzer kaarten is te vinden onder collectie online en kaarten en plattegronden);
www.cartesius.be (Cartesius)
Omvang en onderdelen van de kaartencollectie
Het Algemeen Rijksarchief is gehuisvest in een monumentaal gebouw met een bijzondere architecturale geschiedenis. Als u binnenkomt wordt u verwelkomd door een indrukwekkende wandkaart van het Zoniënwoud, gemaakt door Ignatius van der Stock omstreeks 1660-1661. De leeszaal, publiek toegankelijk met een gratis lezerskaart, biedt een rustige omgeving die vrijwel dagelijks geopend is.
Het Rijksarchief in België bewaart een enorm aantal kaarten, zowel centraal te Brussel in het Algemeen Rijksarchief als in de negentien andere, door het land verspreide provinciale archiefbewaarplaatsen. Er zijn naar schatting in totaal 35.000 kaarten beschreven, met daarbovenop nog eens circa 26.000 primitieve plannen. Deze plannen vormen de kartografische basis van het eerste ‘moderne’ kadaster van België en werden, samen met een groot aantal supplementen, overgedragen aan de provinciale depots. In het Algemeen Rijksarchief, dat het voorwerp van deze collectiebeschrijving vormt, worden – nogmaals naar schatting – ongeveer 25.000 kaarten en plannen bewaard. Deze in Brussel bewaarde kaarten en plannen zijn geïnventariseerd via een reeks gestructureerde toegangen voor specifieke series kaarten, waarbij de handgeschreven kaarten en ook de gegraveerde en gedrukte kaarten de kern van de collectie uitmaken. Op dit moment zijn van de volledige verzameling kaarten en plannen over alle Rijksarchieven circa 180.000 scans gemaakt, waarvan het merendeel online raadpleegbaar is (zie verder).
Profiel van de kaartencollectie
In 1773 werd, bij keizerlijk depêche, in Brussel een Bureau des archives opgericht, dat de archieven van de centrale overheid zou bewaren. Brussel bleef, ook na het vertrek van de Oostenrijkers en de komst van de Fransen, de belangrijkste archiefbewaarplaats. De archiefwetgeving uit de Franse tijd legde de uiteindelijke structuur van het Belgisch Rijksarchief vast: archieven van door de Franse overheid afgeschafte instellingen en administraties moesten bijeengebracht worden in de hoofdplaats van elk nieuw opgericht departement. Na de Belgische onafhankelijkheid werden Rijksarchieven opgericht in de provinciehoofdplaatsen waar dergelijke archiefdiensten nog niet bestonden: Brugge, Namen, Aarlen, Hasselt en als laatste Antwerpen in 1896. De toevloed aan bestanden ten gevolge van de Archiefwet uit 1955 maakte uitbreiding van de archiefbewaarplaatsen van het Rijksarchief onvermijdelijk. In de decennia na 1960 werden elf bijkomende Rijksarchieven opgericht en werd het huidig Algemeen Rijksarchief te Brussel gebouwd volgens plannen uit het Interbellum.
De kaartencollectie van het Algemeen Rijksarchief vindt haar oorsprong in het Ancien Régime. In die periode werden kaarten gemaakt in opdracht van diverse instanties (abdijen, parochies, rechtbanken, polderbesturen, particuliere grootgrondbezitters, centrale/regionale besturen zoals de Raad van Financiën, enzovoort). De archivarissen van de negentiende eeuw werden dus geconfronteerd met uitgebreide collecties van kaarten van diverse oorsprong. In sommige gevallen waren kaarten, zeker de grootste formaten, niet meer verbonden aan de oorspronkelijke dossiers: soms bevonden ze zich wel nog in hun archivalische context uit het Ancien Régime. De kaarten die zich op dat moment wél in hun context bevonden werden in de wens tot een (in die tijdsgeest) logische documentatie vaak uit deze oorspronkelijke context – het volledige archief van een instantie of een bepaald dossier – gehaald. Vervolgens werden deze in specifieke reeksen met enkel kaarten en plannen bewaard en beschreven.
Het is niet toevallig dat de oudste inventarissen van het Rijksarchief catalogi van de kaarten en plattegronden zijn. De kaartencollectie van het Algemeen Rijksarchief kende zo in 1848 een eerste inventaris. Globaal bekeken bestond deze collectie uit handgeschreven en gedrukte kaarten. In 1879 werd deze collectie met een nieuwe gedrukte inventaris afgesloten en bevatte toen (en nu nog altijd) 3329 handgeschreven kaarten (verzameling Cartes et plans manuscrits) en 594 gedrukte kaarten (verzameling Cartes et plans gravés). Kaarten die daarna werden gevonden, geschonken of zelfs aangekocht kwamen terecht in een nieuwe verzameling die beschreven werd op steekkaarten, vandaar de zogenaamde verzameling Cartes et plans. Inventaire manuscrit. Door opeenvolgende toevoegingen uit bijvoorbeeld schenkingen en aankoop, nieuw opgedoken kaarten en plannen maar ook volledig overgedragen collecties (bijvoorbeeld militaire kaarten van steden door Nederland overgedragen of plannen van gebouwen van de provincie Brabant) groeide het totale aantal kaarten spectaculair tot meer dan negenduizend nummers. Vanaf 1998 werd geprobeerd om de oorspronkelijke inventaris te herstructureren, waarbij stukken die geen kaart of plan waren eruit werden gehaald en vaak toegevoegd aan de nieuw samengestelde Topografisch-historische atlas.
Op dit moment zijn de belangrijkste reeksen waarin de kaarten zijn opgedeeld nog altijd de ‘Kaarten en plattegronden in handschrift’ en de ‘Gegraveerde en gedrukte kaarten en plannen’. De handgeschreven kaarten zijn in twee reeksen onderverdeeld. Reeks 1 (de vroegere Cartes et plans manuscrits, met daarin dus 3329 inventarisnummers) is thematisch onderverdeeld met onder meer kaarten van
grenzen en enclaves, kaarten van provincies, steden, dorpen en gemeenten, op infrastructuur gerichte kaarten met wegen, kanalen en rivieren, polderkaarten, kaarten met rurale goederen naar verschillend eigendomsrecht en plannen van fortificaties, mijnen en fabrieken. De bijna vijftienhonderd kaarten en plannen van de oorspronkelijke negenduizend nummers uit de Inventaire manuscrit die momenteel beschreven zijn in Reeks 2, zijn in principe geografisch ingedeeld naar het land dat ze beslaan, met een niveau lager thematische indelingen naar kaarten die grenzen, wouden, steden en dergelijke meer beslaan. Uitzondering hierop vormen de marinekaarten, maankaarten, kaartboeken en niet te lokaliseren plaatsen. De twee reeksen samen beslaan een periode vanaf de vijftiende tot de twintigste eeuw, en variëren geografisch bekeken van kaarten van volledige landen tot zeer lokale perceelkaarten of zelfs plannen van gebouwen.
Wat deze handgeschreven collectie het meest bijzonder maakt, is dat vrijwel alle kaarten ‘unica’ zijn: omdat deze kaarten niet in druk werden gebracht zijn er van een kaart hoogstens enkele handgeschreven kopieën bekend; doorgaans is echter slechts één exemplaar overgeleverd. Dit kan uiteraard niet gezegd worden van de gegraveerde en gedrukte kaarten en plattegronden die (zoals de benaming al aanduidt) vaak veelvuldig gereproduceerd werden. Deze kaarten zitten momenteel vervat in één inventaris van circa 1.350 archiefbestanddelen, geordend volgens geografisch beslagen gebied (wereld en werelddelen) met voor België een uitgebreide thematische indeling. Deze collectie beslaat de zestiende tot de negentiende eeuw. Bijkomende collecties worden gevormd door onder meer de voornamelijk uit stadsplattegronden met militaire versterkingen bestaande ‘Militaire kaarten in 1934 door de Nederlandse regering aan België overgedragen’, de ‘Kaarten bij de aanplakbiljetten voor de verkoop van nationale goederen’, de ‘Kaarten en plattegronden van het Justitiepaleis (1862-1950), de ‘Kaarten en plattegronden van de Jointe voor de Betwiste Gebieden’, de ‘Kaarten van het notariaat generaal van Brabant’, de ‘Plannen Dewez’, de ‘Primitieve plannen van het Kadaster’ (bewaard in de provinciale depots), de ‘Atlassen van de onbevaarbare waterwegen’ en daarnaast nog specifieke reeksen van kaarten van adellijke families (bijvoorbeeld de Merode, d’Ursel, Arenberg).
De rijkdom aan kaarten die tot op zeer lokaal en tot op zeer gedetailleerd niveau gemaakt zijn, biedt een groot potentieel voor verder onderzoek. Hierbij kan men denken aan het – al dan niet via GIS – reconstrueren van het voormalige landschap en landgebruik op een bepaalde plaats, maar ook aan het nagaan van historisch-ruimtelijke eigendomsstructuren met behulp van kaarten of landboeken waarop
ook eigenaars en gebruikers vermeld staan. Door de enorme hoeveelheid kaarten en de vele tijd die een verwerking kost is een aanzienlijk deel van de collectie nog niet grondig geanalyseerd, een potentieel dat zowel reguliere bezoekers als professionele onderzoekers in toenemende mate ontdekken, niet in het minst door de vernieuwende zoekrobotten en digitale beschikbaarheid van dit materiaal.
Toegankelijkheid van de kaartencollectie
De kaarten en plannen van het Rijksarchief in België zijn toegankelijk vanuit inventarissen of via geografisch zoeken. De inventarissen zijn grotendeels online beschikbaar, en linken waar mogelijk door naar een viewer voor de gescande archiefbestanddelen. Het Cartesiusportaal is de geografische zoekrobot voor kaarten en luchtfoto’s bewaard in het Algemeen Rijksarchief, de KBR te Brussel, het Nationaal Geografisch Instituut en het AfricaMuseum. Binnen dit portaal kan op een moderne kaart het gebied aangeduid worden waarvoor oude kaarten gezocht worden, waarna de zoekmachine de documenten toont die in het aangeduide gebied liggen. Er kan verder verfijnd worden op trefwoord, op datum, op schaal, enzovoort.
Enkele bijzondere stukken
oudste gedateerde kaart in het Algemeen Rijksarchief toont een deel van de Belgische stad Nieuwpoort en zijn complexe waterinfrastructuur. Op verzoek van Ieper aan de Bourgondische hertog Jan zonder Vrees werd een geavanceerd sluizensysteem ontworpen om het waterbeheer te verbeteren en de scheepvaart te versnellen. Het plan, geschilderd in waterverf, toont onder andere de Noordpoort, de IJzer en het Lekeleet, naast de strategisch geplaatste sluizen zoals Nieuwendamme en de Lekesluis. De teksten op de kaart geven duiding bij de afgebeelde waterlopen en infrastructuren. Hoewel oorspronkelijk gedateerd in 1416, lijkt het plan een latere vijftiende-eeuwse, maar alsnog zeer oude, kopie. Het sluizensysteem speelde een cruciale rol in de Eerste Wereldoorlog, wat het historische belang van deze kaart benadrukt.
Naast de iconische kaart van Nieuwpoort bewaart het Algemeen Rijksarchief een indrukwekkende rolkaart van Doornik. Deze bijna vijf meter lange kaart toont de stad en de Schelde in relatie tot haar bruggen en waterlopen, waaronder de recentelijk gedeeltelijk afgebroken Pont des Trous, en biedt een gedetailleerde weergave van de waterbeheersing in de omgeving van Doornik.
Literatuur
- Carnier, M., e.a. 2013. Cartesius, een wereld van kaarten online. In: Van Royen, H. (red.) (2013), Gerard Mercator cartograaf 1412-2012. De herinnering aan een ondernemend cartografisch wetenschapper. The afterlife of a great cartographer. Gent en Kortrijk: Uitgeverij Snoeck, blz. 132-139.
- Carnier, M., & Kruk, R. 2016. Cartesius.be. Een wereld van oude kaarten online. Oude kaarten en luchtfoto’s van België en Midden-Afrika. In: META 8 (2016) , blz. 26-30.
- Devolder, K. 2006. Gegraveerde en gedrukte kaarten en plattegronden. Brussel: Algemeen Rijksarchief. (Toegangen in beperkte oplage, dl. 582).
- Gachard, L.-P. 1848. Inventaires des cartes et plans, manuscrits et gravés, qui sont conservés aux Archives Générales du Royaume. Brussel: M. Hayez.
- Janssens, L. 1997. Kaarten en plattegronden in handschrift. Tweede reeks. Brussel: Algemeen Rijksarchief. (Toegangen in beperkte oplage, dl. 459).
- Piot, Ch. 1879. Inventaires des cartes et plans manuscrits. Deuxième supplément. Brussel: F. Hayez.