Collectie Hans en Eva Kok bij het Nationaal Archief, Den Haag (door Gijs Boink, 2024)
Adres en contactgegevens
Nationaal Archief
Bezoekadres: Prins Willem-Alexanderhof 20, 2595 BE Den Haag
E-mailadres: info@nationaalarchief.nl en gijs.boink@nationaalarchief.nl
Website: www.nationaalarchief.nl/onderzoeken/kaarten-en-tekeningen
Deze keer wordt in de rubriek ‘Collecties Nederlandse Kaarten’ een onlangs door het Nationaal Archief (NA) verworven collectie belicht: de collectie Hans en Eva Kok, ook wel bekend als de ‘Collectie HEK’. De collectie werd in december 2020 aan het NA geschonken. Sinds eind april staat de inventaris die erop gemaakt is online.
Toegankelijkheid
De collectie is voor bijna 100% gedigitaliseerd en raadpleegbaar via de website van het NA. De verzameling is ontsloten middels archiefinventaris 4.HEK. Deze is te raadplegen op www.nationaalarchief.nl/onderzoeken/archief/4.HEK en daar ook als PDF te downloaden.
Omvang
De collectie Hans en Eva Kok omvat ruim 1.200 kaarten en prenten en meer dan 100 boekwerken, waaronder zo’n 25 atlassen. Naast dit verzamelde materiaal bevat de collectie een zogenaamd Verzamelaarsarchief dat bestaat uit de administratie van aankopen, verkopen en bruikleengevingen, catalogi van internationaal opererende veilinghuizen en antiquariaten en ter documentatie verzamelde gegevens, referentiewerken en tijdschriften.
Profiel
Capt. J.D.A. (Hans) Kok (1940) begon in 1962 met het verzamelen van oude kaarten. Met name na zijn pensionering in 1996 stortte Kok zich vol overgave in de wereld van de verzamelaars van oude kaarten, reisboeken en werken over navigatie. Samen met zijn echtgenote Eva Winter bezocht hij ruim drie decennia vele internationale bijeenkomsten, waaronder die van de International Map Collectors’ Society (IMCoS), waarvan hij bijna twintig jaar chairman of the executive committee was. Het echtpaar was in die tijd bij menige veiling van internationaal opererende veilinghuizen te ontmoeten. Kok is sinds 2003 redacteur van Caert-Thresoor en schreef met Günter Schilder twee referentiewerken, Sailing fort he East (2010) en Sailing across the World’s Oceans (2019).
Na een zoektocht van enige jaren besloot Kok zich te richten op kaarten en afbeeldingen van de gebieden langs de route die Nederlandse schepen van Amsterdam naar Batavia, en verder naar Japan, in de periode 1568-1810 aflegden. Dit verzamelgebied bood hem de mogelijkheid verschillende thema’s in zijn collectie te combineren en om uitstapjes naar andere thematiek te maken. De hoofdthema’s in de collectie zijn:
- de zeeroute van Nederland naar Batavia en verder richting Japan
- geschiedenis van de navigatietechniek vaderlandse geschiedenis van de zestiende, zeventiende en achttiende eeuw
- de Nederlandse vroeg-koloniale aanwezigheid buiten Europa
- de productie van in Rusland werkzame Nederlandse kartografen
- de scheepsroute om Zuid-Amerika
- geschiedenis van de kartografie en de westerse ontwikkeling van het wereldbeeld
- Japanse kartografie en drukwerk
Voor het NA vormt de Collectie HEK een belangrijke aanvulling. De kaarten en tekeningen die het NA beheert zijn hoofdzakelijk overheidsproducten: het zijn kaarten die een rol speelden bij bezitsregistratie, grensbepaling, planning, beleidsvorming of topografische kartering door bijvoorbeeld (de voorlopers van) het Kadaster en de ministeries van Waterstaat, van Koloniën en van Defensie. Daarnaast beheert het NA de archieven van de handelscompagnieën VOC en WIC en de koloniale sociëteiten uit het Ancien régime. Veel van het kaarten- en tekeningenmateriaal dat tot die archieven behoort is uniek en in manuscript uitgevoerd. Hierdoor kende het kaartenbezit van het NA een aanzienlijke lacune: de Nederlandse commerciële kartografie was sterk ondervertegenwoordigd, of liever: veelal niet aanwezig. Ortelius, Mercator, Hondius, Van den Keere, Visscher – hun gedrukte werk kwam nauwelijks in de collecties voor. De verwerving van de Collectie HEK, waarin dit materiaal wél is opgenomen (samen met werk van Engelse, Franse en Italiaanse kartografen die zich op hun Nederlandse collega’s baseerden), maakt het nu mogelijk ook de rol van de commercieel opererende Nederlandse kaartenmakers te belichten. Daarnaast illustreren de wereld- en continentkaarten in de Collectie HEK de ontwikkeling van het westerse wereldbeeld en vormen daarmee een zeer welkome aanwinst op de compagnieskartografie.
Indeling
De eigenlijke collectie is in de inventaris in twee delen gesplitst: een deel westerse en een deel oosterse kaarten, prenten en boekwerken. De westerse stukken zijn vervolgens in twaalf hoofdrubrieken beschreven: atlassen en geografische werken; frontispices en geïllustreerde titelpagina’s van atlassen en boekwerken; drukwerk ten behoeve van de vervaardiging van globes; hemelkaarten en kosmografie; wereldkaarten; zeekaarten en maritieme afbeeldingen; rivierkaarten; landkaarten, plattegronden en topografische afbeeldingen; heruitgaven en facsimile’s van oude kaarten; portretten en overige prenten; curiositeiten en niet-geografische boekwerken. Het oosterse materiaal is ingedeeld in Japanse en Koreaanse kaarten.
Highlights
De Collectie HEK is te omvangrijk en de thematiek ervan te divers om er in kort bestek recht aan te kunnen doen. Daarom volgt hier een opsomming van enige toppers uit de collectie.
Ten eerste nummer MC709. Kok vond deze kaart bij een handelaar in Londen; na aankoop bleek dit het enige bekende exemplaar van Ortelius’ grote Brittenburgkaart van 1566 te zijn. Nummer MC231 is een manuscriptkaart uit de tweede helft van de achttiende eeuw van de noordkust van Java door Gerrit de Haan, een van de laatste baas-kaartmakers van de VOC te Batavia. Een andere manuscriptkaart, van de monding van de Hoogly-rivier met de loge van de Oostendse Compagnie in India uit 1725, is te vinden onder nummer MC711. De vogelvluchtkaart van Japan door Kitao Masayoshi (nummer MC298) is een waar feest voor het oog. Maar er zijn nog veel meer pareltjes in de Collectie HEK te ontdekken, zoals portretten, curiosa als kartografische puzzels en heruitgaven van belangrijke oude kaarten, zoals de Peutingerkaart en de wereldkaart van al-Idrisi.
Naschrift
De inventaris is momenteel nog niet helemaal afgerond: een aanzienlijk deel van de boekwerken, waaronder enkele atlassen, moet nog beschreven worden. Dit werk staat op de rol voor de tweede helft van 2024. In de tussentijd verzamelt Kok lustig door, met de focus gericht op lucht- en ruimtevaartkartografie. Hopelijk komen die kaarten te zijner tijd ook naar het NA.
Literatuur
- Floria Benavides. 2019. “A visit to the HEK collection – a unique opportunity”, in: Maps in History no. 65, pp.
27-30. - Boink, Gijs. 2009. “Kaartencollecties in Nederland: Collectie kaarten en tekeningen van het Nationaal Archief”, in: Caert-Thresoor vol. 38 no. 2, pp. 76-78.
- Boink, Gijs. 2022. “Overzicht van archieven en collecties kaarten en tekeningen”, in: Ron Guleij (2022) Het grote kaartenboek. Vijf eeuwen cartografie (Zwolle; WBooks).
- Boink, Gijs. 2024. Inventaris van de collectie kaarten, prenten en boekwerken verzameld door het echtpaar Hans en Eva Kok, ca. 1350-2023 (Den Haag: Nationaal Archief) [toegangsnummer 4.HEK].
- Kok, Hans. 2023. “Map Collecting, Easy to Start, Hard to Give Up. A few explanatory, sometimes philosophical notes on the Hans and Eva Kok Collection (HEK)”, in: IMCoS Journal no. 174, pp. 24-36.