Gelders Archief

Gelders Archief te Arnhem (door Wanita Resida, 2012)

Adres en contactgegevens
Gelders Archief
Westevoortsedijk 67-D, 6827 AT Arnhem
Telefoon:026 35 21 600
E-mail: info@geldersarchief.nl
www.geldersarchief.nl

Toegankelijkheid
Openingstijden studiezaal: donderdag en vrijdag: 10:00-17:00 uur.
U kunt de studiezaal alleen op afspraak bezoeken. Reserveren kan op de website van het Gelders Archief.
De chatservice is beschikbaar op maandag t/m vrijdag, van 13:00 – 16:00 uur.

Omvang
Kaarten (inclusief kaartboeken en atlassen) en technische tekeningen zijn te vinden in kaartencollecties, en of in de bijlagen in de archieftoegangen, maar ook zitten verstopt in de dossiers van de diverse archieven, terwijl uit de beschrijvingen niet blijkt dat daar kaarten tussen de stukken zitten. Bij een telling gedaan in 2005 werd het totaal aantal kaarten en technische tekeningen in het Gelders Archief geschat op ruim 240.000, waarvan iets meer dan de helft toegankelijk is via digitale en papieren toegangen en de rest in zijn geheel nog niet is ontsloten. In deze cijfers zijn de aanwinsten sinds dat jaar niet opgenomen.

Profiel
Het Gelders Archief is in 2002 ontstaan uit een fusie tussen het Rijksarchief in Gelderland en de Gemeentearchieven van Arnhem, Renkum, Rheden en Rozendaal. De nadruk in de kaartencollecties van het Gelders Archief ligt op de zogenaamde ‘ambtelijke kartografie’ dat wil zeggen kaarten en technische tekeningen (zowel handschrift als gedrukt), die behoren bij archieven, welke zijn gevormd in het kader van de taakuitoefening van overheidsinstellingen. Hieronder bevinden zich onder andere kaarten van grondeigendom, verpondingskaarten, kadastrale kaarten, civiel- en cultuurtechnische kaarten, juridische kaarten en militaire kaarten en plattegronden.
Daarnaast zijn er de archieven van particulieren: bedrijven, families, heerlijkheden en huizen, die vaak kaarten bevatten betreffende het grondbeheer. Hieronder bevindt zich bijvoorbeeld het archief van de landmeters Nicolaas en Isaac van Geelkercken (toegang 0498).
In mindere mate zijn er commerciële kaarten en stadsplattegronden te vinden over de periode van de zestiende tot de twintigste eeuw. Zo zijn in de Kaartenverzameling de zestiende-eeuwse Gewestkaarten van Christiaan sGroten, de gedrukte topografische kaarten van o.a. Nicolaas van Geelkercken, evenals toeristische kaarten.
Naast kaarten die onderdeel uitmaken van een archief zijn er aparte kaartencollecties waarin losse kaarten zijn opgenomen, die niet bij een archief horen. De kaartenverzameling van het gemeentearchief Arnhem bevat behalve kaarten ook veel technische tekeningen, bijvoorbeeld van de diverse restauratieperiodes van de Eusebiuskerk, voor en na 1944.
In 1819 werd het Provinciaal Archief opgericht. Uit de verslagen van de provinciaal archivaris blijkt dat de archieven in grote wanorde werden aangetroffen in het oude Hof van Justitie en andere departementale gebouwen. Er is geen reden om te veronderstellen dat het met het bijbehorende kaartmateriaal beter was gesteld dan met de overige archivalia. In het verslag van 1825 worden de kaarten voor het eerst genoemd. De provinciale archivaris Nijhoff zonderde de kaarten van Hof en Rekenkamer op dezelfde wijze als andere stukken die hij belangrijk vond af en verenigde ze met gelijke stukken en voorzag ze van een opschrift. De kaarten die in 1819 met de archieven van Hof, Rekenkamer, College tot Beneficiëring van Nederrijn en IJssel en de Staten van de Kwartier naar het Provinciaal Archief werden overgebracht vormen de kern van de latere Algemene Kaartenverzameling zoals die sinds 1877 in het Rijksarchief in Gelderland berustte. Een bijzondere aanwinst tussen 1819-1877 was de verzameling van 11 stadsplattegronden van Jacob van Deventer, die in 1866 werden aangekocht door de provinciaal archivaris samen met gedrukte plattegronden uit de Stedenatlas van Blaeu. Deze kaarten werden eerst ondergebracht in de Openbare Bibliotheek, die ze in 1892 weer aan het Rijksarchief overdroeg. Tussen 1907-1910 werd de kaartenverzameling aangevuld met grote hoeveelheden gedrukt materiaal, dat werd overgedragen door het Rijksarchief in Noord-Brabant.
De archieven van de gemeenten Arnhem, Renkum en Rheden-Rozendaal gevormd tijdens het ancien regime (voor 1795) en in de periode na 1795 maken deel uit van de archieven der gemeentebesturen. Met de archieven van de gemeente Rheden-Rozendaal kwam ook topografisch-historisch beeldmateriaal mee van de Oudheidkundige kring Rheden-Rosendaal. Het gemeentearchief van Renkum is in 1944 grotendeels verloren gegaan. Kaartmateriaal uit Renkum dateert dan voornamelijk van na deze tijd. In 2006 werd de Topografisch Historische Atlas (THA) Gelderland door het Arnhems Gemeente Museum overgedragen aan het Gelders Archief. In deze collectie zit een kleine hoeveelheid kaarten.

Website / Beeldbank
Kaarten zijn op twee manieren te vinden in onze collecties:
1. Beschreven op archivistische wijze in de archieftoegangen: www.geldersarchief.nl/archieven.
2. Beschreven op kartografische wijze in de beeldbank: www.geldersarchief.nl/beeld–geluid. Er kan worden gezocht in de gehele beeldbank, maar u kunt ook direct zoeken in kaarten, www.geldersarchief.nl/beeld–geluid/kaarten. Een gedeelte van de kaartencollectie van het voormalige Rijksarchief in Gelderland (toegang 1510) is op internet in te zien evenals kaartenverzameling van het voormalig gemeentearchief Arnhem (toegang 1506). De kaarten van de voormalige gemeentearchieven Rheden en Rozendaal zijn nog in bewerking en nog niet te raadplegen. Zie ook www.archieven.nl.
In de collectie THA Gelderland (toegang 1551) zitten ook enkele kaarten. is in zijn geheel als prent beschreven. De Kadastrale minuutplans van 1832 zijn te raadplegen via watwaswaar.nl. De kaarten worden getoond in een viewer waarmee men ver kan inzoomen. Via de winkelwagen kan men een scan op JPEG10 bestellen.

Belangrijkste literatuur

• Donkersloot-de Vrij, Y.M. , Topografische kaarten van Nederland vóór 1750; handgetekende en gedrukte kaarten, aanwezig in Nederlandse rijksarchieven. Groningen: Wolters-Noordhoff, 1981.
• Resida, W.T., “De Kaartenverzameling van het Rijksarchief in Gelderland”, in: Gelders Erfgoed 1994-1, pp. 7-9.
• Resida, W.T., “De Kaartenverzameling van het Rijksarchief in Gelderland”, in: NVK Publikatiereeks nr. 25, 1998. pp. 71-75.
• Vredenberg-Alink, J.J., Kaarten van Gelderland en de Kwartieren: Proeve van een overzicht van gedrukte kaarten van Gelderland en de kwartieren vanaf het midden der zestiende eeuw tot circa 1850. Arnhem: Vereniging Gelre, 1975 (Werken Gelre no. 34).