De Brabant-Collectie van de Universiteitsbibliotheek Tilburg (door Emy Thorissen, met medewerking van Lieja Stalpers, 2016)
Adres en contactgegevens
Bezoekadres: Library Building (niveau 0), Warandelaan 2, 5037 AB Tilburg
Postadres: Postbus 90153, 5000 LE Tilburg
Contactpersonen: Emy Thorissen en Lieja Stalpers
E-mailadres: brabant@uvt.nl
Websites: www.brabantcollectie.nl
Toegankelijkheid
De Brabant-Collectie is gehuisvest in de Universiteitsbibliotheek Tilburg. Op niveau 0 bevinden zich de collectie (in open en gesloten magazijnen), het informatiepunt en de raadpleegruimte. Tijdens de openingstijden, maandag tot en met vrijdag van 9.00 uur tot 17.00 uur, is er een permanente bezetting van dit informatiepunt en kunnen ter plaatse kostbare en bijzondere werken worden ingezien. Op zaterdag en zondag is de Brabant-Collectie alleen als studiezaal opengesteld en kunnen boeken en tijdschriften in de open openstelling geraadpleegd en worden uitgeleend. Een lenerspas is gratis verkrijgbaar voor onze gebruikers. De kaartencollecties maken deel uit van de Topografisch-Historische Atlas (THA) en worden bewaard in het depot. De kostbaarste atlassen bevinden zich in de kluis en het tresor. Ook in het externe magazijn van de Theologische Faculteit worden kartografische materialen opgeslagen. In de open opstelling staan veelal kartografische naslagwerken, topografische, historische atlassen en facsimile’s. De kaarten en atlassen zijn – onder toezicht – in te zien in raadpleegruimte (L 05). Losse kaarten zijn aan te vragen bij het Informatiepunt met behulp van de vindplaatsen, die te vinden zijn in de THA-databank. De atlassen zijn op te vragen via de catalogus WorldCat Discovery.
Omvang
De verzameling kartografie bestaat uit de volgende onderdelen:
- Bijna achthonderd losse kaarten betreffende Noord-Brabant. De kaartcollectie omvatzowel manuscriptkaarten (op perkament of papier) als gedrukte kaarten (op papier)en is ontsloten aan de hand van vier tijdsperiodes: Hertogdom Brabant (tot 1648), Generaliteitsland Brabant (1648-1795), Bataafs Brabant (1795-1815) en Provincie Noord-Brabant (1815-ca.1940). Deze kaarten zijn intussen hoogwaardig gedigitaliseerd. Daarnaast beschikt de Brabant-Collectie over honderden kaarten buiten Nederland, maar deze zijn nog niet ontsloten.
- Vijftien wandkaarten, waarvan twee van de XVII Provinciën der Nederlanden en de overige zijn Brabants. Het absolute pronkstuk is de Roman-Visscher-kaart (1661).
- Collectie Van der Heijden bestaande uit maar liefst 238 kaarten van de XVII Provinciën der Nederlanden tussen 1548-1794 en 45 atlassen en boeken, die naast kaarten der XVII Provinciën ook een groot aantal andere Nederlandse kaarten bevatten. De losse kaarten en de Brabantse kaarten in de atlassen zijn onlangs gedigitaliseerd.
- Collectie Chrispeels: 108 kaarten met betrekking tot Zuidelijke Nederlanden. Deze collectie is eveneens ontsloten en gedigitaliseerd.
- Bijna 350 atlassen van de Brabant-Collectie en Theologische Faculteit, slechts ontsloten op boekniveau.
- Ongeveer vijftig losse kaarten van de Theologische Faculteit, ontsloten in het GGC, maar niet beschikbaar in de eigen catalogus en niet gedigitaliseerd.
- Circa dertig Leo Belgici, beschreven en gedigitaliseerd.
- Duizenden prospecten, stadsplattegronden, vestingwerken en nieuwskaarten.
- Kartografische literatuur (twintigste-en ééntwintigste-eeuwse naslagwerken, topografische-, historische atlassen en facsimile’s) is ruim vertegenwoordigd.
Profiel
De Brabant-Collectie is voortgekomen uit het in 1837 in ‘s-Hertogenbosch opgerichte Provinciaal Genootschap van Kunsten en Wetenschappen in Noord-Brabant. Het Genootschap had als doel het verzamelen van bronnenmateriaal met betrekking tot geschiedenis van het oude hertogdom Brabant en de pas net ontstane provincie Noord-Brabant. Deze van oorsprong historische collectie is nu eigendom van de provincie Noord-Brabant en is vanaf 1986 bij de Universiteitsbibliotheek Tilburg in beheer gegeven.
De Brabant-Collectie is te typeren als een wetenschappelijke bibliotheek met een omvangrijke museale tekeningen- en prentencollectie. De Brabant-Collectie bestaat uit boeken, tijdschriften, kranten, handschriften, tekeningen, prenten, kaarten en foto’s. De zwaartepunten liggen op het terrein van (lokale) geschiedenis, kunstgeschiedenis, volks- en heemkunde, historische geografie, genealogie, heraldiek en archeologie. Naast Brabantse drukken en kartografie is ook de Brabantse fotografie een speerpunt van de Brabant-Collectie.
Helaas heeft de Brabant-Collectie de oudste kaart van Brabant niet in haar bezit. Ze beschikt wel over een overzichtskaart van het Hertogdom Brabant uit circa 1540, een houtsnede van Sebastiaan Munster. Noemenswaardig is zeker de Roman-Visscher-kaart, een uniek kartografisch topstuk. De wandkaart van Brabant van Zacharias Roman (1595 – ca. 1675) en Nicolaas Johannes Visscher (1618 – 1679), getiteld Ducatus Brabantiae novissima descriptio per Nicolaum Ioa. Visscherum is het belangrijkste kartografische overzichtswerk van Brabant uit de zeventiende eeuw en een bijzondere kunstuiting uit de Gouden Eeuw. De kaart is het meest volledige exemplaar dat tot nu toe bekend is en daardoor cultureel van onschatbare waarde. In 1983 werd de kaart met financiële steun van de Provincie Noord-Brabant en het Provinciaal Anjerfonds Noord-Brabant verworven door het Provinciaal Genootschap. De hoofdkaart is uit twaalf bladen samengesteld met aan de bovenrand een titelstrook. Aan de zijborders is de kaart voorzien van veertien Brabantse stadsgezichten. Aan de benedenrand is een beschrijving van het Hertogdom Brabant in het Nederlands en Frans geplakt. De totale afmeting van de wandkaart bedraagt 167 x 217 cm.
Een ander bijzonder object is de samengestelde Ottens-Atlas, bestaande uit de Atlas der Nederlanden (zes delen met maar liefst uit 456 kaarten, plattegronden, vestingen, stads- en dorpsgezichten) en de Wereld-Atlas (twee delen met 190 kaarten). De voorkeur van de samensteller(s) ging uit naar kaarten van Nederlandse uitgevers. Als deze niet voorhanden waren, week men uit naar Duitse uitgevers zoals Seutter en Homann. Deze keuze duidt erop, dat de atlas midden achttiende eeuw is samengesteld.
Van groot belang voor onze regionale geschiedenis is de manuscriptkaart, die rechtstreeks voert naar het slagveld van Waterloo op 18 juni 1815. De kaart draagt als titel Sketch of the country between Roermonde and Schyndel by D. Paterson. De eigenlijke kaart (bestaande uit vier delen) heeft een afmeting van ca. 54 x 76 cm.
Beeldbank en websites
Het grootste deel van de Brabantse kaarten is te vinden in de Databank Topografisch-Historische Atlas via www.brabantcollectie.nl. De resolutie van de medio jaren ’90 vervaardigde afbeeldingen is laag. Verder worden deze afbeeldingen ook getoond via het portaal Thuis in Brabant (www.thuisinbrabant.nl). Ongeveer vierhonderd Brabantse kaarten zijn te bekijken op de website www.brabantinkaart.nl. De beschrijvingen van de Brabantse kaarten zijn intussen verbeterd, de collecties Van der Heijden en Chrispeels zijn volgens een aangepast beschrijvingsmodel ontsloten en alles is gescand. Naar verwachting wordt dit materiaal medio 2017 toegankelijk via de Brabant Cloud (www.brabantcloud.nl). Bekijk verder de blogs brabant-collectie.blogspot.nl en jubileumjaarbc.blogspot.nl: zoek op trefwoord ‘kaarten’; ‘cartografie’; ‘Roman-Visscher kaart’.
Belangrijkste literatuur
- Kuyer, Chr. A.M., Brabantia Illustrata I – III en supplement, ‘s-Hertogenbosch, 1978-1981.
- Maessen, Jaap, “Brabant Collectie uitgebreid met kaartencollectie H.A.M. van der Heijden”, in Caert-Thresoor 24 (2005), 1, p. 38.
- Thorissen, Emy (met medewerking van Martijn Storms), “In memoriam Henk van der Heijden (1916-2012)”, in: Caert-Thresoor 32 (2013), 1, pp. 26-27.
- Thorissen, Emy, “De Roman-Visscher-kaart: een cartografisch topstuk”, in: In Brabant 2 (2011), 2, pp. 32-35.