Kaartencollecties in Nederland

Koninklijke Bibliotheek Den Haag

Koninklijke Bibliotheek Den Haag (door Lia de Boer, 2015).

Adres en Contactgegevens
Bezoekadres: Prins Willem-Alexanderhof 5, 2595 BE Den Haag
Postadres: Postbus 90407, 2509 LK Den Haag
Website: www.kb.nl
Telefoon: 070-3140911
Contact: www.kb.nl/contact

Toegankelijkheid
De kartografie-collectie van de KB is ontsloten via de online publiekscatalogus (OPC) via WorldCatLocal, waarin in één keer alle gedrukte en digitale catalogi van de KB doorzocht kunnen worden, en via Delpher, waarin miljoenen full-tekst pagina’s boeken, tijdschriften en kranten te vinden zijn. Kaarten en atlassen zijn alleen in de leeszalen in te zien; ze kunnen niet mee naar huis genomen worden. Boeken op het gebied van kartografie zijn beperkt uitleenbaar mits ze niet uitgegeven zijn in Nederland, of handelen over Nederland, of op één van de leeszalen zijn geplaatst. Er staan een 150-tal kartografische naslagwerken en zo’n 450 topografische, nationale, thematische en regionale (landen) atlassen in open opstelling op de Algemene Leeszaal en de Leeszaal van Nederland. Losse kaarten, boeken en atlassen van voor 1800 zijn alleen in de leeszaal van de Bijzondere Collecties raadpleegbaar.

Omvang
Tot 1880 telde de collectie kartografie ongeveer 2.500 kaarten, waaronder 3 portolanen op perkament, ongeveer 350 Nederlandse en 100 buitenlandse atlassen en 4 manuscriptatlassen. Van 1880-1945 kwamen zo’n 1.000 kaarten en enkele honderdenatlassen binnen. Na 1945 meer dan 9.000 kaarten, 10.000 (stads)plattegronden, 280 stokkaarten, 2.000 atlassen, waaronder ook diverse facsimile’s, en zo’n 60 globes. Verder zijn in de boeken en tijdschriften van de KB-collectie een onbekend aantal kaarten te vinden.

Profiel
De oorsprong van de kartografie-collectie van de KB ligt in de stadhouderlijke bibliotheek van Willem V (1748-1806), waarin diverse kaarten en atlassen te vinden waren, zoals de stedenatlas van Joan Blaeu uit 1649 met daarin diverse plattegronden, vestingskaarten en oorlogstabletten (KW 395 B 14 [2]). Ook de Latijnse editie van de grootste wereldatlas ooit gepubliceerd, de 11-delige beroemde Atlas Major van Blaeu uit 1662 (KW 1046 B 1-11), komt hoogstwaarschijnlijk uit zijn verzameling.
Tijdens de Bataafse Republiek werd de bibliotheek van de naar Engeland uitgeweken stadhouder in 1798, tezamen met de boekerijen van een paar opgeheven staatscolleges omgezet in een Nationale Bibliotheek van Nederland. Van koning Lodewijk Napoleon (1806-1810) ontving de bibliotheek later het predicaat “Koninklijk”.
In 1807 werd de kartografie-collectie flink uitgebreid met ±10.000 kaarten en atlassen uit de verzameling van Mr. Joost Romswinckel, maar de kaarten moesten helaas in 1858 op last van de regering bijna allemaal aan het Departement van Oorlog worden afgestaan. Later zijn deze grotendeels in het Nationaal Archief terechtgekomen. Gelukkig bleven de kostbare manuscriptkaarten en de atlassen in de KB achter, waaronder de Dauphin atlas (KW 129 A 24), een manuscript zeeatlas uit Frankrijk van 1538 opgedragen aan de Dauphin, de latere Franse koning Hendrik II (1547-1559).
In 1887 ontving de KB uit de nalatenschap van P.J.B.C. Robidé van der Aa een verzameling kaarten en atlassen, waaronder fraaie volledig ingekleurde zeventiende- en achttiende-eeuwse exemplaren van de Germania inferior van Nicolaes Visscher (KW 395 A 7) en de Nieuwe atlas< van Guillaume Sanson (KW 1792 A 16-18), alsook de negendelige Groote atlas van 1664 van Joan Blaeu (KW 1050 B 5-13). Ook de Atlas uit 1633 van Mercator en Hondius (KW 223 A 23-24) is een van de hoogtepunten uit deze collectie.
De vierdelige in verguld perkament gebonden Atlas van der Hagen (KW 1049 B 10-13) stamt ook uit deze erfenis. De toenmalige bibliothecaris M.F.A.G. Campbell noemde dit het meest bijzondere stuk van het legaat. De factise-atlas bevat meer dan 400 kaarten en prenten van verschillend formaat, gemaakt door onder andere Blaeu, Visscher, De Wit, Janssonius en Romeyn de Hooghe en is prachtig door Dirck Jansz van Santen met de hand ingekleurd. De kaarten werden eind zeventiende eeuw verzameld door de Amsterdams koopman Dirk van der Hagen. Deze atlas is door de KB gedigitaliseerd en in Het Geheugen van Nederland te raadplegen (zie beneden).
Sinds die tijd is de oude kartografie-collectie van de KB geleidelijk gegroeid door aankoop en geschenken. Noemenswaardig zijn in dit verband de twee meest recente aanwinsten van de collectie: In 2010 verwierf de KB een prachtig ingekleurd exemplaar van de eerste editie van de stedenatlas van Frederick de Wit uit 1698 (KW 1046 B 16), waarvan tot dan toe nog maar vier exemplaren bekend waren, met plattegronden van de belangrijkste (151) steden in Nederland en België. In 2012 werd hiervan door uitgeverij Lannoo een facsimile gemaakt met een inleiding door Marieke van Delft en Peter van der Krogt.
In 2013 werd Theatre, oft Toonneel des aerdt-bodems van Abraham Ortelius (Antwerpen 1571-1584) aangekocht (KW 1046 B 17). Deze atlas, waarvan de Latijnse editie een jaar eerder verschenen was, wordt beschouwd als één van de eerste moderne atlassen. In dit exemplaar zijn 53 fraai ingekleurde kaarten uit de gehele wereld met een volledig Nederlandse beschrijving op de achterkant opgenomen (eerste editie) en een aanvulling van 16 kaarten (tweede editie) met daarbij nog een derde en vierde aanvulling van 24 kaarten zonder tekst. Juist de aanwezigheid van deze Nederlandse teksten en de afwezigheid ervan op de laatste aanvulling-en maakt dit exemplaar zeldzaam en uniek.
Enkele andere topstukken uit de collectie van de KB zijn de Cosmographia uit 1482 van Ptolemaeus (KW 170 A 7), de maritieme atlas Le Neptune françois uit 1693 (KW 394 A 58 [1]), de Atlas nouveau van Sanson uit 1696 (KW 1744 A 20-21) en de Nieuwe atlas van dezelfde Sanson met 107 kaarten uitgegeven tussen 1650 en 1718 (KW 395 B 8), waaronder prachtige volledig ingekleurde stadsplattegronden en 26 oorlogskaarten over de Spaanse Successieoorlog (1702-1713) van de Haagse uitgever Anna Beek.
Het huidige aanschafbeleid richt zich vooral op verwerving van Nederlands materiaal. Ook worden oudere bijzondere stukken aangeschaft zoals de bovengenoemde atlassen van Ortelius en De Wit. In 1974 werd een vrijwillig Nationaal Depot ingesteld waarbij de KB van iedere uitgegeven publicatie in Nederland één exemplaar ging verzamelen. In dit kader worden alle nieuw uitgegeven kaarten en atlassen uit, maar ook óver Nederland in de collectie opgenomen. Op basis hiervan werd in het verleden de Bibliografie van in Nederland verschenen kaarten samengesteld.

Beeldbank en websites
Een drietal atlassen van de KB zijn gedigitaliseerd:
In 1998 werd ter gelegenheid van de jubileumtentoonstelling van de KB de Atlas Van der Hagen (ca. 1690), met kaarten en topografische afbeeldingen van de gehele wereld, gedigitaliseerd tezamen met de Atlas Beudeker (ca. 1750) van de British Library, met daarin kaarten en prenten over Nederland (www.geheugenvannederland.nl/?/nl/collecties/atlassen).
Verder zijn de bovengenoemde stedenatlas van De Wit (www.kb.nl/themas/atlassen/stedenatlas-de-wit) en de Orteliusatlas (www.kb.nl/themas/atlassen/atlas-ortelius) op de website van de KB te vinden.
Tezamen met diverse andere (erfgoed)instellingen in Nederland heeft de KB deelgenomen aan de digitalisering van de Atlas Schoemaker (www.geheugenvannederland.nl/nl/collecties/schoemaker). Hierin zijn ongeveer 2600 achttiende-eeuwse topografische afbeeldingen en beschrijvingen van Nederlandse plaatsen te vinden (www.geheugenvannederland.nl/?/nl/collecties/planos).
Op dit moment worden in samenwerking met ProQuest de oude drukken van de KB uit de periode 1450-1700 gedigitaliseerd en online toegankelijk gemaakt via het project Early European Books (eeb.chadwyck.co.uk/home.do). Al deze gedigitaliseerde materialen zijn via de catalogi te vinden. Informatie over de collectie oude atlassen: Esther van Gelder, e-mail: esther.vangelder@kb.nl.

Belangrijkste Literatuur

Wilt u de gegevens actualiseren?